Wprowadzenie

W niniejszym artykule autorka stara się przybliżyć aktualne przedsięwzięcia organizacji międzynarodowych w obszarze wdrażania idei uczenia się przez całe życie wśród społeczności międzynarodowych. Idea uczenia się przez całe życie jest fundamentem wizji nowoczesnego społeczeństwa wiedzy. Państwa najlepiej rozwijające się kształcenie ustawiczne traktują jako priorytet w swoich strategiach rozwoju, a także w przemianach oświatowych. Potrzeba rozciągnięcia edukacji na całe życie dostrzegana była już od starożytności. Już bowiem Sokrates zauważył, że edukacja jest sprawą całego życia. Idea ta przewijała się w poglądach wielu wybitnych ludzi - np. Konfucjusza, Platona, J.A. Komeńskiego, Marycjusza z Pilzna czy M. Grundtviga¹. Dopiero jednak w latach sześćdziesiątych XX wieku rozwinęła się i stworzono do niej konstrukcję teoretyczną, a przede wszystkim zaczęto wprowadzać ją do życia społeczeństwa. Na początku kształcenie ustawiczne kojarzone było jedynie z doskonaleniem zawodowym pracujących. Następnie stanowisko to rozwinięto, lecz nadal traktowano je jako pojęcie związane wyłącznie z oświatą dorosłych, oddzielając je od kształcenia młodzieży i wychowania w środowisku i rodzinie. Postęp studiów teoretycznych nad tym zagadnieniem wynikał przede wszystkim z inspiracji organizacji międzynarodowych, takich jak UNESCO, Rada Europy i OECD².

Kształcenie ustawiczne w ujęciu OECD

Obecnie OECD określa edukację ustawiczną w następujący sposób: Kształcenie ustawiczne obejmuje wszelkie aspekty rozwoju indywidualnego i społecznego we wszystkich możliwych konfiguracjach - nauczanie sformalizowane (szkoły, uczelnie, instytucje kształcenia zawodowego dorosłych) i nauczanie niesformalizowane (dom, praca, społeczności lokalne). Jest to pojęcie bardzo szerokie, skupione wokół zagadnień standardów wiedzy oraz umiejętności potrzebnych każdemu człowiekowi, niezależnie od wieku. Instytucje kształcenia ustawicznego kładą nacisk na potrzebę przygotowania i motywowania do nauki przez całe życie już od wczesnych lat dzieciństwa, jak również skupiają swe wysiłki na tworzeniu i dostarczaniu możliwości wszystkim pracującym i bezrobotnym osobom, chcącym przekwalifikować się bądź podnieść swoje umiejętności³. Termin "kształcenie ustawiczne" używany może być zamiennie z określeniami: kształcenie permanentne, kształcenie przez całe życie, edukacja permanentna, kształcenie ciągłe, kształcenie nieustające, oświata ustawiczna⁴.

Zanim społeczność międzynarodowa opublikowała dokumenty, w których nakreślono priorytety rozwoju edukacji, przeprowadzono konferencje dotyczące szczególnie edukacji dorosłych. Pierwsza konferencja z zakresu edukacji dorosłych odbyła się w Helsingor w Danii (1949), kolejne w Montrealu (1960), Tokio (1972) i Paryżu (1985). Kamieniem milowym dla propagowania edukacji ustawicznej był Raport Międzynarodowej Komisji Rozwoju Edukacji pod redakcją Edgara Faura Uczyć się, aby być. Komisja podkreśliła znaczenie edukacji jako działalności podejmowanej w celu przekazywania wiedzy, kształcenia umiejętności, rozwijania i doskonalenia człowieka we wszystkich dziedzinach w ciągu całego życia⁵. Ćwierć wieku później, w 1995 roku, wydany został raport UNESCO, pod redakcją Jacques'a Delorsa: Edukacja, jest w niej ukryty skarb, w którym podkreślono znaczenie czterech filarów edukcji: uczyć się, aby wiedzieć; uczyć się, aby działać; uczyć się, aby żyć wspólnie i uczyć się, aby być. Analizy aktualnego stanu oświaty oraz propozycje jej rozwoju zawarte są również w dokumencie, zwanym Białą Księgą, uchwalonym przez Komisję Europejską w 1995 r., jej pełny tytuł to: Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa⁶. W celu pogłębienia podstaw zawartych w Białej Księdze i postawienia kroku naprzód w analizach wymiarów polityki oświatowej, Komisja Europejska zainaugurowała w 1996 roku Europejski Rok Edukacji Ustawicznej, a także powołała międzynarodowy zespół ekspertów, któremu powierzono zadanie opracowania raportu: Edukacja dla Europy (Accomplishing Europe through education and training). Raport (znany jako Niebieska Księga) stał się swoistym spoiwem między inicjatywami na rzecz propagowania edukacji ustawicznej w latach 1995-1997 w Europie (Biała Księga, Rok Edukacji Ustawicznej, Raport Delorsa) i zawarł w sobie praktyczne zalecenia rozwijające koncepcję edukacji ustawicznej w społeczeństwie europejskim⁷.

Znaczenie procesu lizbońskiego dla rozwoju kształcenia ustawicznego w Europie

W 2000 roku w Lizbonie przyjęty został przez Radę Europejską plan rozwoju dla Unii Europejskiej. Strategia Lizbońska zakłada stworzenie najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie, a głównym motorem jej rozwoju ma być edukacja. Edukacja w Strategii jest przedstawiona jako droga do pomyślności jednostki i dobrobytu społeczeństwa, a także jako narzędzie do wyrównywania szans życiowych dla wielu ludzi i zmniejszania marginalizacji.

Konkretnymi celami Strategii, wyznaczonymi do zrealizowania do 2010 roku, są następujące wskaźniki:

• upowszechnienie wykształcenia średniego w krajach Unii i osiągnięcie progu przynajmniej 85% populacji osób w wieku 20 lat, które posiadają pełne wykształcenie średnie;
• zmniejszenie odsetka osób porzucających przedwcześnie naukę do 10%;
• dążenie do wyrównania liczby kobiet i mężczyzn, kończących studia techniczne, ścisłe i przyrodnicze oraz zwiększenie do 15% odsetka absolwentów tych kierunków;
• mobilizowanie ludzi w wieku aktywności zawodowej (25-64 lat) do dokształcania się, tak aby ich odsetek osiągnął co najmniej 12,5%;
• doprowadzenie do tego, aby w 2010 roku odsetek uczniów 15-letnich lokujących się na najniższym poziomie umiejętności kluczowych (coś co można by przyrównać do oceny niedostatecznej), jak mierzy je test PISA/OECD, powinien zmniejszyć się przynajmniej o 20%, w porównaniu z wynikami testu z roku 2000⁸.

W rok po przyjęciu Strategii Lizbońskiej Komisja Europejska wydała dokument Tworzenie przestrzeni kształcenia całożyciowego w Europie (Making a European Area of lifelong learning reality). Koncepcja kształcenia ustawicznego zyskała wymiar priorytetowy w realizacji tego celu. Kształcenie ustawiczne zostało zdefiniowane jako: wszelkie formy nauki podejmowane przez całe życie, mające na celu doskonalenie, pogłębianie wiedzy, umiejętności i kompetencji z perspektywy osobistej (indywidualnej), obywatelskiej, społecznej i/lub zawodowej⁹.

Europejskie ramy kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie

Jednym z celów, jakie wyznaczono w Lizbonie w 2000 roku było, oprócz krzewienia idei uczenia się przez całe życie, poprawienie przejrzystości w zakresie kwalifikacji, dzięki czemu uda się osiągnąć wyznaczone przez Radę cele dotyczące konkurencyjności, wzrostu, zatrudnienia i spójności społecznej w Europie. Także w Barcelonie w 2002 roku Rada Europejska wezwała państwa członkowskie do współpracy nad większą integracją kształcenia formalnego, nieformalnego i incydentalnego. Wytyczne Strategii Lizbońskiej w sprawie zatrudnienia na lata 2005 - 2008 wskazują na konieczność zagwarantowania dostępu do elastycznego nauczania, a także zwiększenia możliwości w zakresie mobilności studentów i osób odbywających szkolenia poprzez poprawę przejrzystości kwalifikacji i uznanie nieformalnego kształcenia w całej Europie. Do 2010 roku europejski system edukacji i szkoleń ma stać się wyznacznikiem jakości na skalę światową¹⁰.

W październiku 2007 roku Parlament Europejski przyjął opracowany przez Komisję Europejską traktat Europejskie ramy kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (European Qualifications Framework - EQF). Jest to nowe narzędzie, które ma umożliwić obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, a szczególnie pracodawcom, łatwiejsze porównanie kwalifikacji osób pochodzących z różnych krajów oraz lepszą przejrzystość kwalifikacji.

EQF posiada dwa nadrzędne cele:

• promowanie mobilności zawodowej obywateli między państwami członkowskimi;
• ułatwianie kształcenia przez całe życie.

Obydwa cele są obecnie niezbędne do osiągania bardziej satysfakcjonującej pracy przez obywateli oraz wzrostu ekonomicznego w Europie.

Podstawę EQF tworzy 8 poziomów odniesienia kwalifikacji, które reprezentują kwalifikacje od najbardziej podstawowych po najbardziej zaawansowane¹¹. Opisują one, co uczący się wiedzą, co rozumieją i jakie posiadają umiejętności praktyczne niezależnie od tego, w jakim systemie owe kwalifikacje zostały zdobyte. EQF przenosi punkt ciężkości z obiektywnego wkładu edukacyjnego osoby uczącej się (jak np. długości czasu pozostawania w formalnym systemie edukacji) na realne rezultaty uczenia się. Podkreślenie istoty wyników uczenia się przynosi znaczące korzyści, takie jak: zapewnienie lepszego dostosowania działań edukacyjnych do realnych potrzeb rynku pracy, niejako uprawomocnienie i podkreślenie znaczenia edukacji nieformalnej oraz samokształcenia, a także ułatwienie transferu kwalifikacji wśród różnych krajów i różnych systemów edukacji. Jako instrument promujący kształcenie ustawiczne, EQF obejmuje swoim zasięgiem kształcenie ogólne oraz edukację dorosłych, kształcenie praktyczne i szkolenia, jak również system kształcenia wyższego. Osiem poziomów EQF obejmuje całe spektrum kwalifikacji - od tych osiągniętych w trakcie obowiązkowej edukacji, aż do kwalifikacji zdobytych w procesie kształcenia akademickiego oraz podczas profesjonalnego i zawodowego kształcenia i rozmaitych szkoleń. Dokument przewiduje, iż poszczególne państwa członkowskie wdrożą EQF do 2010 roku, natomiast do 2012 r. wszystkie certyfikaty oraz dyplomy powinny odnosić się do EQF. Porozumienie polityczne osiągnięte w Parlamencie Europejskim przewiduje trzy lata intensywnych przygotowań w ścisłej współpracy między państwami członkowskimi. EQF ma obecnie wpływ na rozwój Narodowych Ram Kwalifikacyjnych (NFQ) w wielu państwach członkowskich, gdzie NFQ są często częścią szerszego procesu reform. Komisja Europejska także wspiera ten proces poprzez udzielanie funduszy na projekty, których zadaniem jest testowanie i wdrażanie EQF w poszczególnych państwach. Działania te dają (przede wszystkim pracodawcom) lepszą możliwość korzystania z narzędzia, jakim jest EQF, umożliwiając porównywanie poziomu kwalifikacji zdobytych w różnych krajach w odmiennych systemach edukacyjnych¹².

Program uczenie się przez całe życie - Lifelong Learning Programme LLP - działania przewidziane na lata 2008-2010

Konkretnym przedsięwzięciem Unii Europejskiej, podkreślającym znaczenie edukacji ustawicznej, jest zintegrowanie różnych programów edukacyjnych, programów praktyk zawodowych oraz programów promujących e-learning - w jeden nadrzędny program - Lifelong Learning. Komisja Europejska w budżecie na lata 2007-2013 przeznaczyła na ten program prawie 7 miliardów euro. Program LLP umożliwia uczenie się osobom w każdym wieku. Program składa się z czterech subprogramów: Comenius - przeznaczony dla szkół niższego szczebla, Erasmus - dla instytucji kształcenia wyższego, Leonardo da Vinci - dla organizujących praktyki zawodowe, Grundtvig - dla edukacji dorosłych. Program międzysektorowy uzupełnia poszczególne programy w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów. W ramach programów propagowana jest polityka współpracy, rozwoju znajomości języków obcych wśród obywateli UE, popularyzowanie nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych, efektywne poszerzanie i wykorzystywanie rezultatów projektów.

Określone zostały także konkretne, mierzalne cele, które postawiono programowi LLP, są to:

• dla programu Comenius: zaangażować co najmniej trzy miliony uczniów w aktywność edukacyjną w czasie trwania programu;
• dla programu Erasmus: do 2012 roku umożliwić trzem milionom studentów europejskich uczestnictwo w wyjazdach stypendialnych na uczelnie zagraniczne;
• dla programu Leonardo da Vinci: zorganizowanie 80 000 miejsc rocznie, w których można odbywać praktyki zawodowe, aż do zakończenia programu;
• dla programu Grundtvig: wsparcie mobilności uczestników edukacji dorosłych i osiągnięcie liczby 7000 uczestników na każdy rok trwania programu¹³.

Priorytetem programu LLL jest umocnienie roli edukacji, aby osiągnąć cele Strategii Lizbońskiej. Każda z części programu kładzie nacisk na wsparcie rozwoju narodowych strategii kształcenia ustawicznego w krajach uczestniczących w projekcie, a także wzmocnienie powiązań między różnymi częściami systemu edukacji oraz podnoszenie kompetencji pracowników i umożliwienie im pracy w różnych krajach europejskich.

W kontekście powyższych priorytetów na lata 2008-2010 wyznaczono następujące działania:

• wdrożenie programu Edukacja i Szkolenia 2010, którego celem jest podnoszenie jakości dostępu do systemu edukacyjnego w Europie dla każdego od najmłodszych lat oraz polepszenie elastyczności różnych systemów edukacyjnych, między innymi poprzez wdrożenie Europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (EQF);
• w ramach procesu lizbońskiego rozciągnięcie roli edukacji na poziomie europejskim i narodowym, promowanie nie tylko kompetencji, ale także rozwoju gospodarczego i jedności społecznej;
• podniesienie znaczenia roli kształcenia wyższego, w tym promowanie innowacji, systemu reform, różnorodności studentów i równych możliwości dostępu do kształcenia wyższego;
• podniesienie jakości kształcenia zawodowego oraz promowanie edukacji nieformalnej;
• zwiększenie liczby uczestników edukacji dorosłych i eliminowanie przeszkód na drodze do zatrudnienia osób z różnymi kompetencjami, w szybko zmieniających się realiach;
• promowanie edukacji efektywnej i dostępnej wszystkim ludziom;
• podniesienie poziomu przygotowania do nauczania nauczycieli, trenerów, edukatorów;
• promocja mobilności edukacyjnej i zawodowej w związku z EQF;
• wzmocnienie stałego rozwoju w związanych z edukacją kwestiach (jak energia, zmiany klimatyczne) na każdym etapie kształcenia.

Ponadto rok 2008 ustanowiono rokiem dialogu międzykulturowego, a 2009 - rokiem kreatywności i innowacji¹⁴.

Instytut Edukacji Ustawicznej UNESCO

W lutym 2007 roku Dyrektor Generalny UNESCO oraz niemiecki Minister Spraw Zagranicznych podpisali w Hamburgu porozumienie o przekształceniu Instytutu Edukacji Ustawicznej UNESCO (UNESCO Institute for Lifelong Learning - UIL) w pełnoprawny międzynarodowy Instytut UNESCO. Wcześniej nosił on nazwę Instytutu Edukacji UNESCO i był najstarszym instytutem narodów zjednoczonych w Niemczech. Zmiana nazwy wskazuje na wyraźne skierowanie polityki UNESCO na zaakcentowanie znaczenia edukacji całożyciowej. Nowy status UIL zwiększył odpowiedzialność instytutu za pracę na polu podnoszenia umiejętności pisania i czytania wśród społeczeństw, edukację nieformalną oraz kształcenie dorosłych. UIL ma za zadanie koordynowanie projektu Literacy Initiative for Empowerment (LIFE), stworzonego przez UNESCO dla wzmocnienia inicjatywy Dekady Umiejętności Czytania i Pisania, skupiającej się na 35 krajach, w których odsetek ludności potrafiącej czytać i pisać jest mniejszy niż 50%, a także na krajach, w których analfabetyzm dotyka ponad 10 milionów osób. Ponadto Instytut jest zaangażowany w prowadzenie badań naukowych, szkoleń, wydawanie publikacji oraz dokumentów z zakresu walki z analfabetyzmem, edukacji dorosłych, edukacji nieformalnej, jako komponentów kształcenia ustawicznego.

Zadaniem Instytutu jest także kontynuowanie priorytetowych programów UNESCO, takich jak: Edukacja dla Wszystkich (Education for All), Dekada Umiejętności Czytania i Pisania (United Nations Literacy Decade - 2003-2012), Dekada Edukacji i Trwałego Rozwoju (United Nations Decade of Education for Sustainable Development - 2005-2014). UIL rozpoczął także przygotowania do szóstej konferencji Edukacji Dorosłych (Sixth International Conference on Adult Education - CONFINTEA VI), która odbędzie się w 2009 roku¹⁵.

Sieć Festiwali Uczenia się

Ciekawą międzynarodową inicjatywą, pod patronatem UNESCO, jest Międzynarodowy Tydzień Uczących się Dorosłych w Europie - sieć festiwali uczenia się. Festiwale propagują uczenie się i wartości, jakie niesie ze sobą edukacja. Pierwszy Tydzień Edukacji Dorosłych zorganizowany został w 1992 roku przez Narodowy Instytut Ciągłej Edukacji Dorosłych w Wielkiej Brytanii (National Institute of Adult Continuing Education - NIACE). Obecnie inicjatywę tę podejmuje około 40 państw na całym świecie, a połowa z nich to kraje europejskie. We wrześniu 2003 roku Komisja Europejska zdecydowała się wspierać Międzynarodowy Tydzień Dorosłych Uczących się w Europie (IntALWinE) w ramach ówczesnego programu SOCRATES/Grundtvig-4. IntALWinE stała się siecią wiążącą ze sobą koordynatorów narodowych festiwali uczenia się. Trzyletni projekt, zapoczątkowany w 2003 roku, koordynowany był przez Instytut Edukacji Ustawicznej UNESCO. Celem programu było opracowanie i zbudowanie strategicznego potencjału festiwali uczenia się wraz z rozwojem bardziej skonsolidowanych ram współpracy europejskiej.

Kooperacja w ramach programu skoncentrowana została na trzech powiązanych obszarach, dla których zorganizowano odpowiednie grupy robocze. Obejmowały one odpowiednio:

1. podejmowanie działań z perspektywy potrzeb uczących się - w tym zakresie grupa robocza była odpowiedzialna za gromadzenie doświadczeń i badanie aspiracji uczących się w krajach partnerskich, organizowała Międzynarodowe Forum Edukacyjne, wyjazdy studyjne oraz koordynowała prace nad publikacją Kształcące podróże w Europie¹⁶. Pozycja została wydana w 2005 roku i zawiera historie konkretnych osób - dorosłych, z czternastu krajów europejskich, którzy zapragnęli się uczyć i przedstawiają, jakimi sposobami to zrealizowali;
2. polepszanie efektywności festiwali uczenia się - druga grupa robocza koncentrowała się na udoskonalaniu festiwali poprzez określanie najlepszych i najgorszych praktyk, rozwoju metod, gromadzeniu danych, a także ewaluacji i proponowaniu modeli kooperacji z partnerskimi organizacjami i mediami;
3. promowanie wartości festiwali uczenia się oraz mobilizowanie wsparcia dla uczenia się.

Aby wspomagać inicjatywę Międzynarodowego Tygodnia Uczących się Dorosłych, pracownicy zajmujący się edukacją z wszystkich regionów świata przygotowali praktyczny przewodnik traktujący o tym, jak zorganizować festiwale tego typu¹⁷.

Podsumowanie

Obecne zmiany gospodarcze i społeczne, nowe potrzeby rynku pracy, tworzenie się gospodarki opartej na wiedzy, sytuacja demograficzna - starzenie się społeczeństwa w Europie, stają się wyzwaniami, które wyznaczają nowe podejście do edukacji w obszarze uczenia się przez całe życie. Organizacje międzynarodowe, które kreują światowe trendy w polityce edukacyjnej, już od lat kładą nacisk na znaczenie uczenia się w ciągu całego życia człowieka. W tym celu oprócz konferencji bądź publikacji związanych z tematyką kształcenia ustawicznego, podejmowane są konkretne kroki legislacyjne - Europejskie ramy kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (EQF), a także programowe - Program uczenie się przez całe życie czy projekty międzynarodowe, takie jak Międzynarodowy Tydzień Uczących się Dorosłych. Mają one w rzeczywisty sposób wcielać w życie społeczeństw tę ideę oraz w konkretny sposób umożliwiać zdobywanie wiedzy, kompetencji i umiejętności każdej osobie, która niezależnie od wieku pragnie się rozwijać.

Bibliografia

• E. Faure, Uczyć się, aby być, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.
• J. Klercq, OECD, Lifelong Learning for all, Meeting of Education Committee At Ministerial Level,
  16-17.01.1996, Paryż 1997.
• T. Nowacki, Kształcenie ustawiczne, [w:] K. Wojciechowski (red.), Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych, K. Wojciechowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
• L. Turos, Andragogika ogólna, Żak, Warszawa 1999.
• H. Solarczyk, Edukacja ustawiczna w Niemczech w kontekście międzynarodowym, UMK, Toruń 2001.
• Edukacja dla Europy. Raport Komisji Europejskiej, Warszawa 1999.

Netografia

• I. Białecki, Edukacja, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, http://www.pfsl.pl/news.php?id=172, [29.01.2008].
• Deskryptory definiujące poziomy europejskich ram kwalifikacji, Załącznik II Rezolucja legislacyjna Parlamentu Europejskiego z dnia 24 października 2007 r. w sprawie wniosku dotyczącego zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2007-0463+0+DOC+XML+V0//PL, [26.01.2008].
• I did it my way. Journeys of learning in Europe, UNESCO Institute for Education, 2005, http://www.unesco.org/education/uie/InternationalALW/, [30.01.2008].
• International Adult Learners Week in Europe, Network of Learning Festivals, http://www.unesco.org/education/uie/InternationalALW/IntALWinE/materials/ALWFlyer.pdf, [29.01.2008].
• Lifelong Learning Programme, General Call for Proposals 2008, Strategic Priorities, http://ec.europa.eu/education/programmes/llp/call08/prior_en.pdf, s.3. [01.02.2008].
• Lifelong Learning Programme, General information on the LLP, portal Komisji Europejskiej, http://ec.europa.eu/education/programmes/llp/index_en.html, [29.01.2008].
• Making a European Area of lifelong learning reality, Communication from the Commission, Listopad 2001, European Commission, http://ec.europa.eu/education/policies/lll/life/communication/com_en.pdf, [31.01.2008].
• M. Mendza-Drozd, Opinia EKES w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, http://wiadomosci.ngo.pl/x/311921;jsessionid=13B14DA0EF554B9A8EA4D00888E4D0E8, [26.01.2008].
• The European Qualifications Framework: major benefits for citizens and employers throughout Europe, Bruksela,, Europa - Portal Unii Europjskiej, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/07/1760&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=fr, [26.01.2008].
• The UNESCO Institute for Education to become the UNESCO Institute for LifelongLearning, UNESCO Institut for Education Press announcement, http://www.unesco.org/education/uie/pdf/PR-UIL.pdf , [26.01.2008].