Rozwiązania e-learningowe
wybranych ośrodków akademickich
- analiza dobrych praktyk
Maria Zając
Wprowadzenie
Poszukiwania dobrych praktyk można prowadzić na dwa sposoby - pod kątem form wykorzystywanych materiałów oraz pod względem prowadzenia zajęć (w oparciu o te materiały lub bez nich).
Formy wykorzystywanych materiałów
Cechą wspólną dla większości ośrodków oferujących naukę w trybie online jest udostępnianie materiałów dydaktycznych na płytach CD. Decyzja taka wiąże się na ogół z umieszczaniem w nich dużej liczby plików multimedialnych o znacznej objętości. Zdecydowany wyjątek w tym zakresie stanowi Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji UW, w którym spora część przyswajanych treści pochodzi z tradycyjnych podręczników. W opisie modelu dydaktycznego COME1 można znaleźć informację iż student obowiązany jest do przyswojenia materiału mogącego mieć formę:
- wybranych stron z podręcznika (papierowego),
- pliku tekstowego zamieszczonego w Internecie,
- pliku wideo,
- pliku audio,
- linku do ogólnie dostępnych w internecie materiałów.
Podobnie system e-edukacji organizowany w ramach wirtualnego kampusu UMCS w Lublinie opiera się w sporej części na wykorzystaniu ogólnodostępnych materiałów internetowych. Jednym z powodów przyjęcia takiego rozwiązania jest chęć ominięcia problemu praw autorskich, gdyż materiały nie są kopiowane na specjalne nośniki i pozostają własnością autora. Podejście takie może wydawać się bardziej ekonomicznym - nie trzeba inwestować dodatkowych (zwykle dużych) środków finansowych w opracowywanie podręczników. Co więcej, system taki może wydawać się kuszący dla wielu nauczycieli akademickich, gdyż zdaje się nie wymagać od nich takiego nakładu pracy, jak to ma miejsce w przypadku tworzenia pełnych materiałów e-elarningowych. Jest to jednak oszczędność tylko pozorna. Już samo wyszukanie potrzebnych adresów zajmuje niemałą ilość czasu, a ich weryfikacja jest niekiedy bardziej pracochłonna niż napisanie własnych materiałów. Niestety, chcąc bazować na wykorzystaniu internetu jako źródle treści dydaktycznych, należy zawsze pamiętać, że spora część stron powstaje w sposób amatorski i ich autorzy często nie czują się odpowiedzialni za wartość merytoryczną, a nawet prawdziwość publikowanych treści.
Znacznie bardziej zaawansowaną formę materiałów dydaktycznych oferuje Polski Uniwersytet Wirtualny. Oprócz materiałów dostępnych bezpośrednio na platformie e-learningowej, każda osoba rozpoczynająca naukę w trybie online otrzymuje multimedialne podręczniki na CD-ROM. Jak można przeczytać na stronie PUW2 Zawierają one wiele elementów, które dają studentom możliwość samodzielnego przeanalizowania materiału oraz sprawdzenia, na ile opanowali materiał danego kursu, zanim przystąpią do egzaminu. Podręcznik oprócz treści wykładu zawiera dydaktyczne materiały multimedialne, a także zestaw interaktywnych ćwiczeń, które dają uczestnikowi możliwość samodzielnego skontrolowania, na ile materiał kursu lub przedmiotu został opanowany. Staramy się wykorzystać bogate możliwości multimediów (grafiki, animacje, dźwięk, filmy) tak, by podręcznik nie tylko zawierał treści z podręczników klasycznych, dostępnych w księgarniach i bibliotekach, ale też choć po części zastąpił klasycznego nauczyciela. Materiały w podręcznikach PUW mają stałą strukturę. Pogrupowane są zawsze w 4 działy zatytułowane odpowiednio: Poznaj, Poćwicz, Sprawdź się oraz Zobacz więcej. W tej ostatniej sekcji podawana jest literatura, użyteczne adresy internetowe do dodatkowych zasobów. Często dołączany jest także słownik najważniejszych pojęć lub indeks.
Podobną strukturę mają podręczniki opracowane na potrzeby e-edukacji w Ośrodku Kształcenia Na Odległość Politechniki Warszawskiej. Jak można przeczytać w opisie przedstawionym przez prof. Galwasa3: podręcznik multimedialny zawiera następujące działy:
- Część wprowadzająca, w której jest: słowo od autorów, zasady prowadzenia oraz zaliczenia przedmiotu, a także instrukcja pracy z podręcznikiem;
- Jednostki lekcyjne;
- Część pomocnicza, w której znaleźć można: lekcje w formacie pdf, dodatki np. słownik, oprogramowanie pomocnicze.
Zarówno część wprowadzająca, jak i część pomocnicza stanowią otoczenie wykładów właściwych, wprowadzają studenta w atmosferę przedmiotu, zawierają rozmaite ułatwienia, dodatkowe oprogramowanie itp.
W systemie nauki proponowanym przez WSZ-POU materiały na CD zawierają treści wykładowe przekazywane także na żywo podczas 30-minutowej części prezentacyjnej, będącej elementem każdej sesji warsztatowej4. Płyta potrzebna jest także, aby uzyskać dostęp do platformy i móc korzystać z oferowanych tam pomocy dydaktycznych w postaci syllabusa, słownika kluczowych dla danego modułu pojęć oraz kalkulatora.
Przedstawione przykłady stanowią tylko niewielki wybór spośród wielu stosowanych rozwiązań. Nie jest jednak celem niniejszego opracowania szczegółowa prezentacja poszczególnych metod i sposobów opracowywania materiałów dydaktycznych tworzonych na potrzeby e-edukacji, a jedynie zasygnalizowanie wielości sposobów w podejściu do tego zagadnienia.
Formy prowadzenia zajęć
Same materiały, nawet najlepsze, nie wystarczą - tak, jak w kształceniu tradycyjnym potrzebny jest udział nauczyciela - zależy on w dużym stopniu od formy prowadzenia zajęć. I tu znowu można wyróżnić kilka modeli. Przede wszystkim trzeba wspomnieć o sposobie organizowania nauki (studiów) - czy jest to wyłącznie nauczanie online, czy w systemie blended learning. W tym drugim przypadku są zjazdy: początkowy, w trakcie i kończący. W przypadku studiów technicznych, wymagających zajęć laboratoryjnych, zjazdy potrzebne są dla przeprowadzenia tych zajęć. Trzeba pamiętać o dodatkowej roli takich zjazdów (zwłaszcza rozpoczynających), gdyż pomagają one tworzyć społeczność uczących się - to, co w tradycyjnym wykładzie powstaje niemal samoistnie poprzez spotykanie się w sali wykładowej lub seminaryjnej, tu musi być świadomie inspirowane.
Rozróżnienie stosowanych form w zależności od rodzaju nauczanych przedmiotów
Chociaż narzędzia opracowywane na potrzeby e-edukacji są niemal we wszystkich systemach e-learningowych takie same (forum, czat, tablica ogłoszeń, wirtualny dziennik), to sposób oraz stopień ich wykorzystania w znacznym stopniu różnicują formy pracy online. Częściowo zależy to od specyfiki studiów, gdyż np. wspomniane wyżej narzędzia bardzo dobrze sprawdzają się w naukach, dla których podstawową formą przekazu jest opis słowny. Nieco więcej trudności nastręcza wykorzystanie form komunikacji bezpośredniej w przedmiotach, które wymagają użycia skomplikowanych wzorów i obliczeń lub też częstej ilustracji omawianych problemów za pomocą wykresów, schematów oraz tabel. W odniesieniu do tej ostatniej grupy przedmiotów praktycznie stosowanym rozwiązaniem jest przesyłanie odpowiedzi, a także bardziej złożonych pytań w formie oddzielnych plików. Podejmowane są wprawdzie próby rozwiązania tego problemu poprzez opracowywanie specjalnych edytorów wzorów - czy to będących rozszerzeniem języka HTML (np. MathML), czy też zintegrowanych z daną platformą e-learningową, ale ciągle nie są to rozwiązania powszechnie stosowane.
Szczególne miejsce wśród przedmiotów technicznych zajmują te, które wymagają zajęć laboratoryjnych. Ciekawą formą wspierania tych zajęć są symulacje komputerowe ilustrujące opisywane w wykładach procesy i ich efekty. Znacznie trudniej jest natomiast zorganizować dla studentów online samodzielne prowadzenie przez nich symulowanych eksperymentów. Pewnym rozwiązaniem może być udostępnianie wraz treściami dydaktycznymi na płytkach CD programów komputerowych do symulacji, ale dotyczy to tylko programów darmowych, a niestety często w laboratoriach uczelnianych wykorzystuje się specjalistyczne oprogramowanie licencjonowane. Nie znaczy to jednak, iż nie są podejmowane tego typu próby. Wręcz przeciwnie - w trakcie licznych konferencji poświęconych e-edukacji można spotkać prezentacje komputerowych symulatorów różnych urządzeń opracowywanych na potrzeby poszczególnych uczelni5. Działania te są jednak mocno rozproszone i w praktyce silnie powiązane ze specyfiką przedmiotów wykładanych na danej uczelni.
Osobną grupę przedmiotów stanowią języki obce. Z jednej strony istnieje dość bogata oferta materiałów multimedialnych do nauczania języków, na bazie której tworzone są kursy do nauki online. Z polskich firm podejmujących tego typu inicjatywy z pewnością należy wymienić Young Digital Poland i jej produkty z serii Euro Plus Plus, a przede wszystkim jej najnowszy kurs do nauki języka angielskiego o nazwie 24/7 English oparty na materiałach Cambridge z serii Language in Use. Według opisu kurs ten wyposażony jest w wiele mechanizmów pozwalających na samodzielną naukę języka właśnie w oparciu o sieć internet (z wykorzystaniem platformy e-learningowej Leo). Materiały kursowe dostępne na płycie CD, a także poprzez sieć, wzbogacone są o liczne zadania interaktywne oparte na praktycznych przykładach. Dodatkowo wbudowano funkcję rozpoznawania mowy, która umożliwia porównanie swojej wymowy z nagraniem lektora oraz odpowiednią korektę. Niestety, każdy, kto kiedykolwiek uczył się języka obcego przyzna, że proponowane rozwiązanie jest tylko namiastką oceny poprawności wymowy, jaką może zapewnić nauczyciel podczas tradycyjnej lekcji w klasie. Co więcej, w nauce języków online brakuje podstawowego elementu, jakim jest konwersacja. Próby prowadzenia "rozmów" na czacie lub forum dyskusyjnym, chociaż niewątpliwie użyteczne i wartościowe pozwalają ćwiczyć wypowiedzi w formie pisemnej i nie zastąpią konwersacji "na żywo", która daje umiejętność posługiwania się językiem mówionym.
Na tego typu problemy wskazuje m.in. M. Rzeźnik6 z Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych, która już od kilku lat prowadzi naukę języka angielskiego w ramach studiów online. Zaznacza ona także, iż uzyskiwane efekty są niewspółmierne do nakładu pracy związanego z przygotowaniem materiałów. Innym aspektem, na który z kolei zwraca uwagę E. Gajek7, są duże rozmiary plików audio i wideo, które powinny stanowić integralną część materiałów dydaktycznych do nauki języka. Rozmiary te zwykle nie pozwalają na publikację w sieci, szczególnie ze względu na różne formy dostępu do internetu, a co za tym idzie, na czas pobierania tych materiałów przez studentów.
Formy pracy, które znajdują zastosowanie w odniesieniu do wszystkich przedmiotów
Można także wyróżnić pewne formy pracy, które nie zależą od rodzaju nauczanych przedmiotów, a równocześnie bardzo dobrze sprawdzają się w zastosowaniu do e-edukacji. Należą do nich formy pracy grupowej, takie jak: forum dyskusyjne oraz metoda projektów. Analizując opisy dotyczące sposobów pracy online wykorzystywanych w różnych ośrodkach, można zauważyć, że formy te występują niemal w każdym z nich (wśród przykładów wymienianych w niniejszym opracowaniu metody projektów nie stosuje się jedynie w WSZ-POU). Metody te są szczególnie ważne ze względu na dominujący tryb pracy asynchronicznej, a przede wszystkim z racji silnej potrzeby budowy atmosfery współpracy i kontaktów wewnątrzgrupowych, których brak wynika w sposób naturalny z charakteru tej formy nauki.
Formy te nie będą jednak tutaj szczegółowo omawiane. Ich opis można znaleźć m.in. na łamach e-mentora w artykule zatytułowanym Rozbudowane struktury treści dydaktycznych i wirtualnych zajęć8. Ponadto metoda projektów ze względu na jej dużą popularność jest często opisywana w ogólnodostępnej literaturze. Może warto tylko zatem zasygnalizować, iż w odniesieniu do przedmiotów ekonomicznych metoda projektów najczęściej realizowana jest w formie studium przypadku.
Organizacja procesu szkolenia
Dodatkowym rozróżnieniem form pracy w nauczaniu online jest też sposób organizacji poszczególnych kursów odpowiadających pojedynczym przedmiotom. W tym zakresie zróżnicowanie wśród przyjętych rozwiązań jest bardzo duże. Praktycznie każdy ośrodek oferujący nauczanie oparte o wykorzystanie internetu przyjmuje własny sposób organizacji studiów bądź kursów, zależny od warunków danej uczelni, a w konsekwencji także własną organizację poszczególnych przedmiotów oraz trybów ich zaliczania. Dla ilustracji wybrano tylko kilka spośród wielu różnych modeli.
I tak na przykład PUW przyjmuje stałą strukturę kursów polegającą na podziale na moduły (2-6 modułów w kursie) Każdy moduł stanowi integralną całość. Jak można przeczytać na stronie PUW9, materiały dydaktyczne zawierają, oprócz przekazywanych treści, dużą ilość interaktywnych ćwiczeń służących utrwaleniu zdobywanej wiedzy oraz testów i quizów będących jednym z istotnych elementów oceny. Ponadto student musi uczestniczyć w dyskusjach, a przede wszystkim wykonywać prace zespołowe w formie projektów. Rolą prowadzącego zajęcia jest ocenianie zadań wykonywanych przez studentów, umieszczanie poleceń na forum dyskusyjnym, ocenianie wypowiedzi i podsumowywanie dyskusji, a także udzielanie studentów porad i wskazówek. Bardzo ważną rolą prowadzącego jest motywowanie studentów oraz reagowanie w sytuacjach awaryjnych.
Inny tryb pracy przyjęto w działającym przy Politechnice Warszawskiej ośrodku OKNO. Rok akademicki dzielony jest na "kwarty" lub inaczej półsemestry - każdy z nich trwa 8 tygodni. Liczba i rodzaj przedmiotów zależą od rodzaju studiów, np. na studiach zaocznych wspomaganych nauką przez internet w trakcie każdej kwarty student studiuje 2 przedmioty - 1 "mały" i 1 "duży". Przyjmuje się, że przedmiot duży jest odpowiednikiem 60-90 godzin lekcyjnych (wykład + ćwiczenia) na studiach dziennych, a przedmiot mały odpowiada 30-45 godzinom. Zatem w ciągu jednego roku realizowane są 4 przedmioty małe i 4 duże oraz 2 zjazdy. W przypadku studiów podyplomowych jedna kwarta to jeden przedmiot. Zakończenie przedmiotu odbywa się na podstawie egzaminu na zakończenie półsemestru, który ma formę tradycyjną - kilkugodzinny zjazd w czasie weekendu. Szczególną formą pracy w trakcie każdego półsemestru jest zjazd laboratoryjny - trwa on sześć dni. W tym czasie studenci mają zapewniony dostęp do laboratoriów komputerowych. Każdego dnia w blokach przed- i popołudniowych, przy bezpośrednim indywidualnym dostępie do stanowisk komputerowych, odbywają się ćwiczenia związane merytorycznie z materiałem przekazywanym w trakcie semestru oraz z tematyką wykładaną w czasie zjazdu. Dodatkowo przewidziano także organizację tzw. zjazdu zerowego przeznaczonego na wyrównanie poziomu wiedzy związanej bezpośrednio z obsługą komputera i korzystaniem z internetu. Poza zjazdami studenci pracują w oparciu o podręczniki udostępniane im na początku semestru. Kontakt z prowadzącymi jest możliwy poprzez typowe funkcje portalu edukacyjnego - e-mail, czat, komunikatory. Raz w trakcie każdego półsemestru istnieje możliwość bezpośredniego spotkania z prowadzącym podczas jednodniowych konsultacji10.
W opisie modelu dydaktycznego COME Uniwersytetu Warszawskiego11 znaleźć można m.in. informację na temat typowego programu kursu internetowego. Zgodnie z tym programem materiał kursu podzielony jest na tygodnie. W danym tygodniu studenci mają za zadanie zapoznać się z odpowiednią porcją materiału oraz wykonać prace domowe w postaci:
- testu wyboru,
- testu uzupełnień (klasyczny, krzyżówka),
- pytań otwartych,
- pracy grupowej.
W podanym opisie znaleźć można informację, że zadania sprawdzane są przez wykładowcę lub program komputerowy (jeżeli jest to możliwe). Najczęściej wykonanie 80% zadań pozwala studentowi na przystąpienie do egzaminu, który odbywa się w formie tradycyjnej lub ma postać rozmowy telefonicznej.
Inaczej także wygląda organizacja pracy online w WSZ-POU13, gdzie student pracuje w sposób jeszcze bardziej niezależny i samodzielny. Podstawą nauki są podręczniki dostarczane na płytach CD i dostępne za pośrednictwem platformy. W opisie trybu studiowania dostępnym na stronie uczelni14 można znaleźć informację, że przedmiot studiowany w systemie e-learning składa się zwykle z 9 trzygodzinnych sesji warsztatowych, których terminy są wyznaczone w harmonogramie zajęć. W skład każdych zajęć warsztatowych wchodzą dwie części: prezentacja oraz część poświęcona pracy własnej. Zaliczenie warsztatów odbywa się poprzez sprawdzian - pisemny raport opracowany w domu. Z podanego opisu wynika także, że studenci powinni uczestniczyć w dyskusji na forum - ale nie jest to traktowane jako wymóg, a jedynie zalecana forma wymiany poglądów z innymi studentami oraz z wykładowcą. Kontakt z tym ostatnim możliwy jest także podczas konsultacji online. Jedyną bezpośrednią formą kontaktu z nauczycielem jest egzamin końcowy, który odbywa się w formie tradycyjnej, a zatem wymaga przyjazdu na uczelnię. Przed egzaminem możliwy jest udział w repetytoriach z udziałem wykładowców.
Podsumowanie
Na zakończenie tego krótkiego przeglądu "dobrych praktyk" warto jeszcze raz odwołać się do słów profesora Galwasa z ośrodka OKNO, który jako jeden z pierwszych w Polsce oferował naukę w trybie online i opracował własny model podręcznika. W cytowanym już artykule Technika prowadzenia przedmiotu przez Internet15 autor stwierdza, że prowadzenie przedmiotu przez internet to zespół środków i czynności podejmowanych przez wykładowcę i studentów w okresie, w którym przedmiot jest prowadzony. I dalej, sugeruje, aby proces ten odbywał się zgodnie z regułą Z4, którą interpretuje jako:
Niezmiernie ważny we wszystkich etapach tego procesu jest udział wykładowcy. Jego rolą jest przede wszystkim pomoc studentom w:
- zrozumieniu treści wykładu,
- opanowaniu umiejętności stosowania zdobytej wiedzy do rozwiązywania problemów i zadań,
- ocenie postępów w opanowaniu materiału przedmiotu i stopnia przygotowania do zaliczenia,
- opanowaniu poziomu wiedzy i umiejętności, który pozwoli studentom zaliczyć egzamin.
Dobrze przygotowany i realizowany proces prowadzenia przedmiotu przez internet istotnie pomaga studentom w osiągnięciu odpowiedniego poziomu wiedzy, co korzystnie odróżnia ten proces kształcenia od czystego samokształcenia.
W niniejszym opracowaniu skupiono się na krótkiej charakterystyce rozwiązań organizacyjnych związanych z procesem e-edukacji oraz na stosowanych materiałach jako formie pomocniczej dla tego procesu. Nie zostały natomiast omówione narzędzia pracy synchronicznej, takie jak np. wideokonferencje, które w znacznym stopniu mogą wzbogacić procesy e-edukacyjne. Jednak ponieważ projekt badawczy dotyczył schematów opracowywania materiałów oraz prowadzenia zajęć online skupiono się na tych elementach, które dotyczą pracy w trybie asynchronicznym.
Powyższe opracowanie zostało przygotowane w ramach projektu badawczego "Prowadzenie wirtualnych zajęć na poziomie kształcenia akademickiego - scenariusze i schematy postępowania, wykorzystanie internetowych baz wiedzy", Centrum Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, maj-październik 2005.
Bibliografia
- T. Olechowska, Metodyka i narzędzia nauczania języka angielskiego na odległość, MEWa 2002, nr 4, http://www.okno.pw.edu.pl/mewa-new/mewa_nr_4/mewa_nr_4.php.
- E. Gajek, Nauczanie języków online, "e-mentor" 2004, nr 2(4), s.7-8, www.e-mentor.edu.pl.
- B. Galwas, Gałęziowy model podręcznika multimedialnego, Materiały z III Konferencji Uniwersytet Wirtualny - Model, narzędzia praktyka, Warszawa 2003, [płyta CD].
- B. Galwas, Technika prowadzenia przedmiotu przez Internet, Materiały z III Konferencji Uniwersytet Wirtualny - Model, narzędzia praktyka, Warszawa 2003, [płyta CD].
- W. Gilewski, Struktura materiału edukacyjnego w nauczaniu na odległość, MEWa 2002, nr 4, http://www.okno.pw.edu.pl/mewa-new/mewa_nr_4/mewa_nr_4.php .
- M. Rzeźnik, Nauczanie na studiach internetowych w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych, [w:] E-learning a nauczanie tradycyjne - Modele relacji, Seminarium Academia on-line, Lublin, maj 2005.
- M. Rzeźnik, Język angielski na studiach internetowych w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych, [w:] Mischke J. (red), Academia on-line, WSHE, Łódź 2005, s. 183-190.
- G. Wieczorkowska, Zalety i wady edukacji internetowej. Model dydaktyczny COME, http://www.come.uw.edu.pl - archiwum wiadomości.
Netografia
- Polski Uniwersytet Wirtualny - http://www.puw.pl -> studia on-line
- Wyższa Szkoła Zarządzania - The Polish Open University: http://pou.pl -> studia e-learning
- Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji UW - http://www.come.uw.edu.pl
Dodaj do: Facebook Wykop Twitter.com Digg.com
Spis treści artykułu
- Wprowadzenie
- Formy wykorzystywanych materiałów
- Formy prowadzenia zajęć
- Organizacja procesu szkolenia
- Podsumowanie
- Bibliografia
- Netografia
Informacje o autorze
Komentarze
Podobne zagadnienia
Uczenie na błędach w nauczaniu programowania w systemie e-learningu
Przysposobienie biblioteczne online w bibliotekach uniwersyteckich – próba oceny
Realizacja metody e-portfolio na platformie OLAT
Platforma e-learningowa jako element wspomagający przygotowanie studentów do zawodu nauczyciela
Wykorzystanie funkcji Hotspot narzędzia Xerte do budowania prezentacji interaktywnych
Motywowanie w e-nauczaniu – z doświadczeń praktyka
Strona wiki jako projekt towarzyszący zajęciom kulturoznawczym
Przypisy
1 G. Wieczorkowska, Zalety i wady edukacji internetowej. Model dydaktyczny COME, www.come.uw.edu.pl - archiwum wiadomości.
2 www.puw.pl/art.html...[aid]=480
3 B. Galwas, Gałęziowy model podręcznika multimedialnego, Materiały z III Konferencji Uniwersytet Wirtualny - Model, narzędzia praktyka, Warszawa 2003, [płyta CD].
4 O organizacji nauki w WSZ-POU można przeczytać w dalszej części opracowania.
5 K.Nowicki, T.Uhl, Ocena możliwości wykorzystania symulatorów w zdalnym nauczaniu do realizacji ćwiczeń laboratoryjnych, w Kędzierska B., Migdałek J. (red), Informatyczne Przygotowanie Nauczycieli - uwarunkowania, bariery, prognozy, Wyd. Rabid, Kraków 2003, s. 263-272
6 M. Rzeźnik, Język angielski na studiach internetowych w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych, [w:] Mischke J. (red), Academia on-line, WSHE, Łódź 2005, s. 183-190.
7 E. Gajek, Nauczanie języków online, "e-mentor" 2004, nr 2 (4), s.7-8, www.e-mentor.edu.pl.
8 Dąbrowski M., Rozbudowane struktury treści dydaktycznych i wirtualnych zajęć, e-mentor Nr 3 (10), czerwiec 2005, s. 35-41
10 Za S. Nowak, B. Galwas, Informatyka i techniki internetu - druga edycja studiów podyplomowych przez Internet, Materiały konferencyjne z III Konferencji Uniwersytet Wirtualny - Model, narzędzia, praktyka, OKNO PW, Warszawa 2003 [płyta CD].
11 G. Wieczorkowska, Zalety i wady..., dz. cyt.
12 Formy materiałów wykorzystywanych w COME UW zostały opisane w poprzednim punkcie.
13 Wyższa Szkoła Zarządzania - The Polish Open University
14 pou.pl
15 B. Galwas, Technika prowadzenia przedmiotu przez Internet, Materiały z III Konferencji Uniwersytet Wirtualny - Model, narzędzia praktyka, Warszawa 2003, [płyta CD].