AAA

Patenty na oprogramowanie
a handel elektroniczny w Europie

Krzysztof Kowalczyk

Wprowadzenie

Od pewnego czasu toczy się dyskusja nad wprowadzeniem patentowania wynalazków wykorzystujących oprogramowanie komputerowe, określanej potocznie możliwością uzyskiwania "patentów na oprogramowanie". Obecnie dyskusja ta przybrała formę formalnego procesu legislacyjnego w organach UE. W wersji proponowanej przez Komisję Europejską, która ignoruje zastrzeżenia Parlamentu Europejskiego, dyrektywa dopuszczająca patentowanie oprogramowania tworzy również możliwość patentowania rozwiązań biznesowych - będzie to miało zatem duże konsekwencje nie tylko dla rynku oprogramowania, ale dla wszystkich obszarów działalności gospodarczej, w szczególności dla handlu elektronicznego.

Historia patentów na oprogramowanie w Europie

W październiku 1973 roku podpisano w Monachium Europejską Konwencję Patentową, która powołała do życia Europejski Urząd Patentowy (European Patent Office - EPO), przyznający patenty europejskie, obowiązujące w krajach będących stronami Konwencji (zarówno krajach należących do Unii Europejskiej, jak i nie będących jej członkami). Konwencja zakazuje wprawdzie patentowania oprogramowania, jednak EPO wbrew jej zapisom, udzielił do chwili obecnej kilkadziesiąt tysięcy patentów na oprogramowanie1, z których większość należy do korporacji spoza Europy2. EPO zaczął udzielać patentów na oprogramowanie zarówno przy użyciu zgłoszeń dotyczących procesów (od 1986 roku), jak i zgłoszeń dotyczących programów komputerowych (od 1998 r.)3. Zgłoszenia obejmujące procesy (process claim) dotyczą sposobu wykonania danej czynności i były m.in. wykorzystywane do patentowania reakcji chemicznych. W przypadku oprogramowania patentem nie jest objęty sam program lub jego rozpowszechnianie, lecz uruchomienie go i realizacja opatentowanego procesu.

Zgłoszenia dotyczące programów komputerowych mówią z reguły o programie wykonującym pewną czynność podlegającą patentowaniu. Ten rodzaj patentów dotyczy wszystkich programów komputerowych, które wykonują lub będą wykonywać opatentowaną czynność4. Patenty na oprogramowanie udzielone przez EPO nie są (dotychczas) egzekwowane, gdyż sprzeczne są z Europejską Konwencją Patentową, która jest podstawą krajowych legislacji dotyczących patentów. W związku z tym w 2000 roku podjęta została próba renegocjacji Europejskiej Konwencji Patentowej w celu zalegalizowania patentów na oprogramowanie, która jednak nie powiodła się w wyniku sprzeciwów społecznych5.

W tym samym czasie kwestia patentów w obszarze nowych technologii stała się punktem zainteresowania organów UE, znajdując swoje odzwierciedlenie w zapisach Strategii Lizbońskiej oraz w propozycji dyrektywy dotyczącej patentów na oprogramowanie zgłoszonej przez Komisję Europejską. W przypadku przyjęcia dyrektywy unijnej i w konsekwencji modyfikacji krajowego prawodawstwa w krajach UE, patenty, udzielone wbrew wcześniej obowiązującemu prawu przez EPO, stałyby się egzekwowane6.

Patenty na oprogramowanie w Strategii Lizbońskiej

W marcu 2000 roku w czasie Szczytu Lizbońskiego, dostrzegając zmiany w światowej gospodarce spowodowane globalizacją i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy, Rada Unii Europejskiej przyjęła program ekonomiczno-społeczny, który do roku 2010 ma uczynić z UE najbardziej konkurencyjną gospodarkę świata. W celu realizacji celów politycznych wyznaczonych przez Strategię Lizbońską (m.in. stworzenie dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy, uzyskanie trwałego, przyspieszonego wzrostu gospodarczego, zredukowanie bezrobocia do poziomu najbardziej efektywnych w tym zakresie krajów) założono w niej intensyfikację działań w celu stymulacji poziomu innowacji i przedsiębiorczości w Europie, głównie w obszarze zastosowań technologii internetowych i handlu elektronicznego. Jednocześnie zapisano, że koszty ochrony własności intelektualnej są zbyt wysokie oraz że ochrona patentowa w UE powinna być tak prosta i niedroga, a jej zakres tak obszerny, jak w Stanach Zjednoczonych7. Strategia zakłada również wzrost konkurencyjności i zatrudnienia poprzez badania naukowe i stworzenie Europejskiego Obszaru Badawczego. Jednym z elementów stymulujących badania naukowe ma być stworzenie zachęt patentowych i wprowadzenie Patentu Wspólnotowego8. Miarą innowacyjności, przyjętą w Strategii Lizbońskiej, jest m.in. liczba patentów technologicznych na milion mieszkańców, co dodatkowo zwiększa presję na rozszerzenie zakresu patentowalności. Wynikiem kolejnych wiosennych szczytów Rady UE, weryfikujących postępy w realizacji Strategii Lizbońskiej (Sztokholm 2001, Barcelona 2002, Bruksela 2003 i 2004) były stwierdzenia, że mechanizmy patentowania (w szczególności dobrych pomysłów9) są zbyt drogie, ograniczone do lokalnego rynku, i ogólnie nie gwarantują otoczenia prawnego gwarantującego inwestycje ze strony kapitału wysokiego ryzyka (venture capital). W zasadzie co roku zapisywano konieczność wprowadzenia Patentu Wspólnotowego oraz w kolejnych raportach odnotowywano opóźnienia, związane z kontrowersjami wokół patentów.

W raporcie przygotowanym na szczyt Rady Europejskiej w 2003 roku Komisja Europejska poinformowała, że wprowadzenie Patentu Wspólnotowego pozostaje zablokowane10. Uzależniono zatwierdzenie Patentu Wspólnotowego na tym szczycie od podjęcia ostatecznej decyzji przez Radę Konkurencyjności11. Jednocześnie opublikowane wskaźniki pokazują, że w Europie EPO przyznaje podobną liczbę patentów USA, Japonii i krajom UE - co oznacza, że te dwa pierwsze kraje posiadają ok. 60% patentów zarejestrowanych w Europie. Niezwykle niekorzystne jest natomiast porównanie liczb patentów przyznawanych przez amerykański Urząd Patentowy (U.S. Patent Office - USPTO) - USA uzyskały w roku 2001 liczbę 322,48 patentu na milion mieszkańców, Japonia 265,22 patentu na milion mieszkańców, a Europa jedynie ok. 8012. W raporcie przygotowanym na szczyt w 2004 roku po raz kolejny musiano przyznać, że prace nad Patentem Wspólnotowym nie zostały zakończone z powodu braku woli politycznej13. Jednocześnie po raz pierwszy w dokumentach Strategii Lizbońskiej pojawia się wprost pojęcie patentowania oprogramowania, jako element Patentu Wspólnotowego14. W ramach przygotowań do wiosennego szczytu w 2005 roku oraz realizując zalecenia szczytu z 2004 roku. Komisja Europejska powołała specjalną grupę ekspertów kierowaną przez Wima Koka w celu dokonania przeglądu postępów wdrażania Strategii Lizbońskiej. W raporcie stwierdzono, że europejskie społeczeństwo wiedzy i europejski przemysł teleinformatyczny nie są dostatecznie rozwinięte. Jednym z przykładów jest mniejsza niż w USA liczba patentów15. W dalszej części raportu stwierdzono, że w celu zapewnienia przedsiębiorstwom zysków z ich inwestycji w BR (badania i rozwój) Unia Europejska powinna jak najszybciej zatwierdzić oczekującą propozycję patentowania wynalazków implementowanych przy pomocy komputera oraz wprowadzić Patent Wspólnotowy16.

Propozycja dyrektywy dotyczącej patentów na oprogramowanie

Komisja Europejska zgłosiła propozycję dyrektywy o patentowaniu wynalazków implementowanych przy pomocy komputera w lutym 2002 roku. W uzasadnieniu tej propozycji argumentowano, że pomimo formalnego zakazu patentowania programów komputerowych jako takich w Europejskiej Konwencji Patentowej, Europejski Urząd Patentowy oraz niektóre narodowe urzędy patentowe takie patenty przyznają. Sam EPO przyznał ich do roku 2002 ponad 20 tys.17. W celu harmonizacji prawa w krajach UE Komisja zaproponowała zatem dopuszczenie takich patentów. Komisja powołała się na społeczne konsultacje internetowe w sprawie patentowania oprogramowania, jednak nie przedstawiła dokładnych danych na temat liczby głosów za i przeciw oraz zignorowała protesty osób związanych z oprogramowaniem open source. Komisja otwarcie przyznała w propozycji dyrektywy, że planowane jest zbliżenie prawa europejskiego do amerykańskiego, niewymagającego technicznej realizacji proponowanego patentu, i co za tym idzie dopuszczającego w pełni patentowanie metod biznesowych18.

We wrześniu 2003 roku odbyło się pierwsze czytanie proponowanej dyrektywy w Parlamencie Europejskim, który zgłosił szereg zastrzeżeń do projektu. Frits Bolkenstein, unijny komisarz ds. rynków wewnętrznych, zagroził, że w przypadku braku zgody Parlamentu na propozycję Komisji, proponowana dyrektywa może zostać wprowadzona na drodze renegocjacji Europejskiej Konwencji Patentowej, czyli poza jurysdykcją Parlamentu.

Parlament w drodze głosowania przyjął 64 ze 129 zgłoszonych poprawek, efektywnie usuwając z dyrektywy możliwość patentowania czystego oprogramowania19.

W maju 2004 roku Rada Konkurencyjności, ignorując stanowisko Parlamentu Europejskiego, przyjęła propozycję dyrektywy zezwalającą na pełne patentowanie oprogramowania i metod biznesowych20.

Konsekwencje wprowadzenia patentów na oprogramowanie dla handlu elektronicznego

W przypadku wprowadzenia w Europie patentowalności oprogramowania w wersji proponowanej przez Komisję Europejską i duże koncerny informatyczne, każda firma prowadząca sprzedaż w sieci internet będzie musiała respektować przyznane już patenty i ponosić koszty licencji (do kilku procent przychodu21) lub zrezygnować z działalności.

Duże korporacje informatyczne traktują patenty na oprogramowanie jako jedno z narzędzi walki z konkurencją, szczególnie ze strony mniejszych, bardziej innowacyjnych firm. W ostatnich latach można zaobserwować wzmożoną aktywność dużych firm informatycznych z USA i Japonii w zakresie składania wniosków patentowych. Na przykład Microsoft w latach 2000-2002 zarejestrował odpowiednio: 356, 455, 511 wniosków. Według przedstawicieli koncernu w roku 2003 uzyskał on ok. 2 tys. rejestracji, a w roku 2004 planuje uzyskać 3 tys. kolejnych22.

Wprowadzenie patentów niewymagających implementacji technicznej, dopuszczających zatem patentowanie oprogramowania i metod biznesowych, spowoduje, że firmy europejskie znajdą się w zupełnie nowej, nieznanej im wcześniej rzeczywistości patentowej, do której od lat przyzwyczajona jest konkurencja z USA. Obowiązkiem każdej firmy stanie się sprawdzanie czy stosowane metody biznesowe lub tworzone oprogramowanie nie naruszają istniejących patentów, które należą w większości do korporacji pozaeuropejskich.

Problemem staną się tzw. trywialne patenty, które dotyczą zupełnie oczywistych rozwiązań. Przykładami takich patentów mogą być istotne z punktu widzenia handlu elektronicznego patenty europejskie EP803105 (system umożliwiający sprzedaż w sieci) lub EP807891 (koncepcja koszyka zakupów). Jednym z najbardziej znanych przykładów wykorzystania trywialnych patentów jest patent dotyczący mechanizmu zapamiętywania danych umożliwiających płatność (numer karty kredytowej), przyznany Amazon.com pod numerem US5,960,41123 i znany jako one-click shopping. Amazon wykorzystał posiadanie patentu do zmniejszenia konkurencji ze strony księgarni BarnesandNoble.com przez zakazanie jej używania podobnego rozwiązania24.

Analiza przykładowego interfejsu sklepu internetowego, dokonana przez Fundację na Rzecz Wolnej Infrastruktury Informacyjnej (FFII)25, wykazała, że większość oczywistych elementów każdego sklepu jest opatentowana nie tylko w USA, ale również w Europie26.

Rys. 1 Opatentowane elementy interfejsu przykładowego sklepu internetowego

Źródło: http://webshop.ffii.org/

Opatentowane elementy to (wraz z numerami patentów):

  1. Mechanizm sprzedaży w sieci - EP803105 i EP738446.
  2. Składanie zamówienia przez telefon komórkowy - EP1090494.
  3. Koszyk zakupów - EP807891 i EP784279.
  4. Mechanizm zakładek ([CD] [Filmy] [Książki]) - EP689133.
  5. Link do podglądu obrazu - EP537100.
  6. Przesyłanie transmisji wideo przez sieć - EP933892.
  7. Przesyłanie transmisji wideo w czasie rzeczywistym (streaming) - EP633694.
  8. Format MP3 - wiele patentów, m.in. EP287578.
  9. Płatność kartą kredytową w sieci - EP820620 i EP779587.
  10. Wysyłanie prezentu przez internet - EP927945.
  11. Zautomatyzowana prośba o pożyczkę - EP715740.
  12. VISA: znak graficzny oznaczający, że sklep może przyjmować płatności kartami VISA - EP798657.
  13. Wysyłanie ofert po uprzedniej zgodzie (opt-in) - EP986016.
  14. Przekierowanie zamówienia bezpośrednio do dostawcy - EP217308.


Osoby zainteresowane konkretnym sformułowaniem danego patentu mogą skorzystać z bazy esp@cenet27, umożliwiającej przeszukiwanie online ok. 45 mln patentów.

Podsumowanie

Patenty na oprogramowanie są przedmiotem istotnej dyskusji społeczno-gospodarczej i politycznej, toczącej się zarówno w USA, jak i w krajach europejskich, w szczególności w Unii Europejskiej. Rozszerzanie zakresu patentowalności, trwające w USA od początku, a w Europie od połowy lat 80. ubiegłego wieku, doprowadziło do przyznania patentów na rozwiązania oczywiste. Zaprzestanie lub przyzwolenie na omijanie wymagania technicznej implementowalności rozwiązań zaowocowało stworzeniem możliwości patentowania dowolnej idei.
Z punktu widzenia rozwoju innowacyjności w ogóle28 oraz rozwoju modeli biznesowych związanych z wykorzystaniem internetu w szczególności, bardzo ważne jest doprowadzenie do przyjęcia rozwiązań regulujących sferę patentowania oprogramowania w sposób właściwy z punktu widzenia społeczno-gospodarczego.

Bibliografia

INFORMACJE O AUTORZE

KRZYSZTOF KOWALCZYK
Autor jest absolwentem SGH i programu CEMS, obecnie pracownikiem Katedry Informatyki Gospodarczej SGH oraz firmy McKinsey & Company. Jest członkiem zarządu Internet Society Polska.

 

Komentarze

Nie ma jeszcze komentarzy do tego artykułu.

dodaj komentarz dodaj komentarz

Przypisy

1 P. Gamdzyk, Burza na horyzoncie, "Computerworld", nr 48, 2003. www.computerworld.p... 05.12.2004.

2 J. Halbersztadt, W. Majewski, P. Waglowski, Czy patentować oprogramowanie?, www.isoc.org.pl/wik... 05.12.2004.

3 Software Patents and the Current EU Legislation, www.ffii.org.uk/swp... 30.12.2004, s. 10.

4 Tamże, s.10.

5Tamże, s.11.

6Tamże.

7An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s.14.

8Tamże, s.18.

9Realising the European Union's Potential: consolidating and extending the Lisbon Strategy. Contribution of the European Commission to the Spring European Council, Stockholm 23 - 24th March 2001, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 3.

10Choosing to grow: Knowledge, innovation and jobs in a cohesive society. Report to the Spring European Council, 21 March 2003, On the Lisbon strategy of economic, social and environmental renewal, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 3.

11Tamże, s. 35.

12Annex: Structural Indicators, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 49.

13Report from the Commission to the Spring European Council delivering Lisbon Reforms for the Enlarged Union, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 12.

14Tamże, s. 73.

15W. Kok i in., Facing the Challenge. The Lisbon strategy for growth and employment, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 20.

16Tamże, s. 22.

17Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the patentability of computer-implemented inventions, europa.eu.int/comm/... 05.12.2004, s. 2.

18Tamże, s. 5.

19Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the patentability of computer-implemented inventions - Outcome of the European Parliament's first reading (Strasbourg, 22-25 września 2003 r.), register.consilium.... 05.12.2004.

20swpat.ffii.org/lett... 05.12.2004.

21www.dotmon.com 30.12.2004.

22J. Kowalski, Do słuchacza Jacka Kleyffa, "Computerworld", nr 40, 2004, www.computerworld.p... 05.12.2004.

23www.gnu.org/philoso..., 30.12.2004.

24Software Patents and the Current EU Legislation, www.ffii.org.uk/swp... 30.12.2004, s. 1.

25 www.ffii.org.pl

26webshop.ffii.org/ 30.12.2004.

27 www.espacenet.com/

28 M. Boldrin, D. Levine, The Case Against Intellectual Monopoly, "International Economic Review", May 2004.; R. Hunt, J. Bessen, An Empirical Look at Software Patents, www.researchoninnov... 05.12.2004.