Wprowadzenie

Szkolenia e-learningowe są coraz częściej stosowaną metodą kształcenia bibliotekarzy. Zazwyczaj wspierają tradycyjne formy nauczania, niekiedy z powodzeniem je zastępując. Mają wiele zalet, jak choćby możliwość dostarczania najnowszej, specjalistycznej wiedzy w dowolnym miejscu i czasie oraz wykorzystywania w procesie kształcenia najnowszych osiągnięć technologicznych. Kursy prowadzone na odległość są także narzędziem wspierającym integrację pomiędzy przedstawicielami środowiska bibliotekarskiego. Stworzenie nowoczesnego, zgodnego z najnowszymi standardami kursu e-learningowego jest odpowiedzią na potrzeby bibliotekarzy, którzy na co dzień mają utrudniony dostęp do najnowszych informacji z zakresu bibliotekarstwa. Kurs taki pozwala bowiem inaczej spojrzeć na bibliotekę i jej pracowników, odgrywających w dobie społeczeństwa informacyjnego trudną rolę przewodników w poszukiwaniu informacji i wiedzy. Idea powstania kursu e-learningowego dla bibliotekarzy Login: BIBLIOTEKA zrodziła się na początku 2009 r. w trakcie jednego z roboczych spotkań poświęconych kursowi Bibweb. Obecni na spotkaniu przedstawiciele Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego¹ (FRSI) określili założenia Programu Rozwoju Bibliotek², realizowanego z inicjatywy Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Jednym z podstawowych założeń miało być opracowanie tzw. Planu pracy biblioteki. Przewidziano m.in. szkolenia, warsztaty i spotkania w trybie stacjonarnym dla bibliotekarzy oraz publikację materiałów edukacyjnych. Opracowano także podręcznik³, stanowiący bazę dydaktyczną dla bibliotekarzy biorących udział w tym przedsięwzięciu. Pojawiła się ponadto koncepcja stworzenia kursu internetowego, uzupełniającego szkolenia stacjonarne, stanowiącego odpowiedź na potrzeby pracowników bibliotek publicznych, którzy nie zakwalifikowali się do programu lub po prostu nie zdecydowali się na udział w nim. Początkowo kurs miał się opierać wyłącznie na treściach podręcznika, zdecydowano jednak, że należy wzbogacić materiały szkoleniowe o bardziej specjalistyczne informacje z zakresu bibliotekarstwa.

Prace nad kursem Login: BIBLIOTEKA powierzono osobom odpowiedzialnym za realizację kursu e-learningowego dla bibliotekarzy Bibweb, wykorzystując ich doświadczenia płynące z pracy nad poprzednim projektem. Warto wspomnieć, iż tamto szkolenie, zrealizowane we współpracy z Fundacją Bertelsmanna, adresowane było do bibliotekarzy z całej Polski. Dzięki niemu udało się przekazać wiedzę z zakresu obsługi komputera i internetu, wyszukiwania informacji oraz tworzenia stron internetowych.

Z zamiarem powtórzenia sukcesu poprzedniego przedsięwzięcia przystąpiono do organizacji nowego szkolenia. Koordynatorem prac ponownie została Anna Wołodko z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, a redaktorami treści szkoleniowych pracownicy Instytutu Informacji Naukowej i Bibliologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu: autor niniejszego opracowania, Ewa J. Kurkowska i Natalia Pamuła-Cieślak, którzy otrzymali wsparcie merytoryczne ze strony Małgorzaty Kowalskiej, Małgorzaty Fedorowicz, Ewy Jaroszewskiej, Tomasza Kruszewskiego i Mariusza Jarockiego - specjalistów z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Kurs został zrecenzowany przez prof. Bronisławę Woźniczkę-Paruzel i prof. Ewę Głowacką. Opiekę technologiczną nad przedsięwzięciem powierzono Centrum Otwartej i Medialnej Edukacji Uniwersytetu Warszawskiego, które przygotowało i dostosowało platformę Moodle do potrzeb szkolenia. Treści opracowano na przełomie 2009 i 2010 roku - ich implementacja na platformę e-learningową zajęła kilka ostatnich miesięcy roku 2010. W styczniu 2011 r. zacznie się rekrutacja uczestników, rozpoczęcie kursu przewidziano na 1 lutego 2011 roku.

Cel projektu

Kurs Login: BIBLIOTEKA to szkolenie, którego głównym celem jest zmiana oblicza polskich bibliotek publicznych. Jest on adresowany przede wszystkim do pracowników bibliotek publicznych. Ma nauczyć właściwego rozpoznawania potrzeb informacyjnych użytkowników oraz pokazać, w jaki sposób umiejętnie wykorzystywać nowe technologie w codziennej pracy bibliotekarza. Przy opracowywaniu treści zwrócono szczególną uwagę na sposoby aktywnego promowania usług i działań biblioteki w zakresie integracji mieszkańców i współpracy z miejscowymi organizacjami i instytucjami⁴. Autorzy podręcznika, niezbędnego do przeprowadzenia szkoleń w trybie stacjonarnym, skupili się głównie na kwestiach dotyczących zarządzania biblioteką, jej funkcjonowania oraz roli, jaką pełni ta instytucja w życiu lokalnej społeczności. Opracowano także rozdziały dotyczące wizerunku współczesnego bibliotekarza i zwrócono uwagę na stereotypowe i nierzadko krzywdzące postrzeganie tego zawodu. Konieczne było wzbogacenie tych treści szkoleniowych o bardziej specjalistyczną wiedzę z zakresu bibliotekarstwa. Zespół redaktorów kursu e-learningowego poświęcił zatem większą uwagę takim zagadnieniom jak: standardy Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich (IFLA) w polskich bibliotekach publicznych, metody badania potrzeb czytelniczych, praca z użytkownikiem w bibliotece (z uwzględnieniem różnych grup wiekowych), obsługa czytelników z niepełnosprawnościami, wykorzystanie nowoczesnych form kontaktu z użytkownikiem, rzecznictwo.

Kurs ma być realizowany metodą blended learningu, która zakłada połączenie tradycyjnej formy nauczania z elementami charakterystycznymi dla e-learningu. W tym przypadku duże znaczenie będzie miała obecność tutorów, którzy w trakcie szkolenia (90 dni przeznaczono na naukę, 30 dni na sprawdzenie testów i zadań zaliczeniowych) będą opiekunami uczestników⁵. Ich rola nie będzie ograniczała się tylko do sprawdzania i oceniania zadań - tutorzy odbędą także wirtualne dyżury oraz konsultacje i wezmą udział w dyskusjach na czatach. Zaplanowano, że rekrutacja uczestników będzie przebiegać we współpracy z bibliotekami. W pierwszej edycji zostanie uruchomionych 18 grup użytkowników, czyli dokładnie tyle, ile jest w Polsce bibliotek wojewódzkich (każda z nich zbierze grupę liczącą od 15 do 20 kursantów), a szkolenie zakończy się wydaniem zaświadczenia.

Twórcom kursu szczególnie zależało na tym, by lektura treści szkoleniowych nie sprawiła trudności ani użytkownikom zaawansowanym pod względem technologicznym, ani tym, którzy dopiero rozpoczynają swoją przygodę z nową formą nauki, jaką jest e-learning. W związku z tym kurs został wyposażony we wszelkiego rodzaju instrukcje, materiały pomocnicze, słownik, FAQ, przewidziano także pomoc ze strony tutorów oraz osób udzielających odpowiedzi na pytania użytkowników w trakcie trwania szkolenia.

Struktura kursu

Aby percepcja treści kształcenia była lepsza, na stronie głównej kursu zamieszczono Podręcznik użytkownika, którego lektura z pewnością ułatwi korzystanie z przygotowanych materiałów. Kurs ma być szkoleniem realizowanym na dwóch poziomach: podstawowym (15 lekcji, oznaczone literą p) i rozszerzonym (20 lekcji, oznaczone dodatkowo literą r). Spis zagadnień, które będą omawiane podczas kursu, przedstawia się następująco:

• Zadania bibliotek gminnych w świetle obowiązującego prawa. Biblioteka jako lokalne centrum kulturalne (p);
• Standardy IFLA dla bibliotek publicznych (p);
• Analiza SWOT w bibliotece (p);
• Profil użytkownika biblioteki gminnej (p);
• Metody badania potrzeb czytelniczych, kulturalnych i informacyjnych społeczności lokalnej (p);
• Biblioteki publiczne i ich partnerzy (p);
• Wolontariat oraz inne możliwości zwiększenia potencjału kadrowego bibliotek (p);
• Usługi biblioteczne świadczone w oparciu o ICT wraz z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych i w wieku senioralnym (p);
• Budowanie wizerunku bibliotekarza i automotywacja (p);
• Przygotowanie do działania (p+r);
• Zasady przygotowania wystąpienia publicznego (p);
• Prowadzenie wystąpień publicznych (p);
• Kierowanie pracami zespołu realizującego działania. Praca w zespole (p+r);
• Monitoring i ewaluacja (p+r);
• Badanie satysfakcji użytkowników. Wdrażanie działań korygujących (p+r);
• Planowanie rozwoju zawodowego bibliotekarza. Umiejętność definiowania celów zawodowych (p);
• Zarządzanie czasem (p+r);
• Zasady obsługi użytkowników (p);
• Informowanie o działalności biblioteki (p);
• Rzecznictwo (p).

Każda lekcja standardowo zawiera tzw. „książkę”, w której umieszczono treści szkoleniowe. Aby ułatwić użytkownikom ich przyswajanie, wprowadzono podział na rozdziały i podrozdziały. Na potrzeby kursu platforma Moodle została podzielona na trzy główne części (rysunek 1):

• menu użytkownika: oferuje narzędzia pozwalające na zarządzanie kontem użytkownika; składa się z następujących elementów: zakładki Osoby (umożliwia przejście do spisu użytkowników kursu), zakładki Aktywności, w której znajdują się odsyłacze: Fora dyskusyjne, Książki (zawierają treści szkoleniowe poszczególnych lekcji), Quizy (baza wszystkich ćwiczeń), Słownik pojęć (wyjaśnia pojęcia użyte w treściach szkoleniowych), Wiki (umożliwia współredagowanie treści przez użytkowników kursu), Zadania (formularze umożliwiające przesłanie zadań zaliczeniowych) oraz Zasoby (wszystkie treści zamieszczone w kursie, coś w rodzaju zestawienia); znajdują się tam również: zakładka Szukaj w forum, która daje możliwość przeszukiwania tej części serwisu oraz Administracja, gdzie system gromadzi oceny poszczególnych ćwiczeń i zadań; ważnym elementem tej części menu jest Profil, który nie tylko pozwala uzupełnić i aktualizować informacje na temat użytkownika, ale także jest miejscem, w którym można wybrać poziom kursu;
• właściwa część kursu: składa się z kilku bloków, z których pierwszy stanowi tzw. część organizacyjną, gdzie znajdują się odsyłacze do Forum aktualności (tu zamieszczane są aktualne informacje dotyczące zmian w treściach szkoleniowych oraz komunikaty osób prowadzących kurs), Forum dyskusyjnego (przeznaczone dla użytkowników kursu) i Słownika pojęć; umieszczono tu także informacje wstępne dotyczące struktury szkolenia, praktyczne wiadomości przydatne do zaliczenia kursu oraz Formularze do przesyłania zadań zaliczeniowych; kolejne bloki zawierają lekcje, prezentacje stanowiące podsumowanie, zadania do przemyślenia (ich wykonanie jest opcjonalne), zestawy ćwiczeń obowiązkowych oraz materiały dodatkowe (krzyżówki, quizy, ankiety, odsyłacze do zasobów zewnętrznych); ważnym elementem są tutoriale, czyli filmy instruktażowe i prezentacje stanowiące pomoc dla użytkownika przy realizacji zadań zaliczeniowych, uzupełnione o spis odsyłaczy do przydatnych, bezpłatnych aplikacji;
• menu pomocnicze, w którym znajdują się zakładki: Najświeższe wiadomości, Nadchodzące terminy (informacje dotyczące terminów przesyłania zadań, kalendarz), Raport aktywności (informuje o tym, jakie zmiany zaszły w kursie od ostatniego zalogowania) oraz Barometr postępów (wskazuje procentowy wynik z ćwiczeń; uzyskanie co najmniej 95 proc. powoduje automatyczną aktywację odsyłacza z testem końcowym).

Rysunek 1. Strona główna kursu e-learningowego Login: BIBLIOTEKA

Źródło: Login: BIBLIOTEKA, http://e-learning.biblioteki.org, [25.11.2010]
Po wybraniu odpowiedniego tematu lekcji użytkownik zostaje przekierowany na strony „książki”. Przy pomocy menu górnego oraz menu pomocniczego można przechodzić do poszczególnych elementów kursu. Jeśli użytkownik chce poruszać się w obrębie jednej lekcji, może korzystać ze strzałek nawigacyjnych. Spis treści jest zestawieniem rozdziałów i podrozdziałów, których treść wyświetla się w oknie głównym. Informacje merytoryczne zostały wzbogacone o ilustracje, schematy, studia przypadków oraz liczne odsyłacze do zasobów zewnętrznych. Dużym ułatwieniem jest możliwość wydrukowania pojedynczego rozdziału, kompletnej „książki” lub pobrania materiałów szkoleniowych w postaci skompresowanego pliku.

Zaliczenie kursu

Obok treści szkoleniowych najważniejszą część kursu stanowią zadania, ćwiczenia oraz testy zaliczeniowe. Uczestnik musi rozwiązać:

• ćwiczenia obowiązkowe odnoszące się do treści szkoleniowych (każda lekcja posiada odrębny zestaw kilku ćwiczeń sprawdzających),
• zadania opcjonalne do przedyskutowania na forum,
• test końcowy składający się z 20 pytań (ewentualnie test poprawkowy złożony z 15 pytań), dostępny po wykonaniu wszystkich ćwiczeń,
• zadania - projekty (uczestnik wykonuje 2 zadania obowiązkowe i 1 opcjonalne).

Rozwiązania zadań - projektów należy przesłać przy użyciu wspomnianego formularza, pamiętając, by ich rozmiar nie przekroczył 50 MB. Termin przesyłania zadania jest ściśle określony, a po jego upływie formularz przesyłania zostaje zablokowany. Od tego momentu osoba sprawdzająca projekt (tutor) ma 30 dni na wystawienie odpowiedniej oceny wraz z komentarzem.

Przygotowano dwa zestawy zadań - oddzielnie dla poziomu podstawowego i rozszerzonego. Pierwsze zadanie obowiązkowe jest wspólne dla obu poziomów i polega na przygotowaniu i zorganizowaniu imprezy kulturalnej lub oświatowej we własnej bibliotece. Wykorzystując wiedzę nabytą w trakcie szkolenia, należy opracować harmonogram działań, przygotować plakat, ulotki, filmy lub zdjęcia, a następnie udokumentować całe wydarzenie. Drugim zadaniem obowiązkowym na poziomie podstawowym jest stworzenie strony internetowej. Jeśli biblioteka, w której pracuje uczestnik kursu, posiada już taką stronę, należy stworzyć witrynę WWW na temat twórczości wybranego przedstawiciela świata kultury lub oświaty. Na poziomie rozszerzonym kursanci będą musieli przeprowadzić badanie satysfakcji użytkowników biblioteki za pomocą dowolnej metody badawczej. Oprócz zadań obowiązkowych konieczne będzie rozwiązanie jednego zadania opcjonalnego. Do wyboru jest kilka propozycji - m.in. założenie bloga bibliotecznego, przygotowanie prezentacji multimedialnej na temat patrona swojej biblioteki oraz założenie profilu w dowolnym serwisie społecznościowym.

Kurs będzie ukończony z wynikiem pozytywnym, jeśli użytkownik spełni następujące warunki: zaliczy test końcowy, rozwiąże wszystkie ćwiczenia oraz zrealizuje duże zadania zaliczeniowe. W przypadku ćwiczeń - jeśli nie uda się odpowiedzieć na pytanie za pierwszym razem - można próbować do skutku, bez żadnych konsekwencji. W przypadku testu końcowego nie ma możliwości podawania odpowiedzi kilkakrotnie, dlatego też - jeśli komuś się nie powiedzie - przygotowany został test poprawkowy.

Podsumowanie

E-learning w polskich bibliotekach jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Poza Bibwebem - jedynym ogólnopolskim kursem stworzonym przede wszystkim z myślą o bibliotekarzach - niewiele jest szkoleń adresowanych wyłącznie do tej grupy zawodowej. Z kolei te istniejące mają zazwyczaj charakter lokalny lub po prostu przyjmują formę szkoleń bibliotecznych. Login: BIBLIOTEKA ma być czymś więcej niż tylko kursem uzupełniającym stacjonarne szkolenia realizowane w ramach Programu Rozwoju Bibliotek. Wzbogacenie treści o fachowe informacje z zakresu bibliotekarstwa, uzyskane wsparcie ze strony wybitnych ekspertów w tej dziedzinie oraz czerpanie z doświadczeń wyniesionych przy realizacji podobnych przedsięwzięć w przeszłości pozwalają wierzyć w powodzenie tego projektu.

Netografia

• A. Habis i in., Planowanie pracy biblioteki, http://biblioteki.org/repository/PLIKI/DOKUMENTY/PODRECZNIKI/PLANOWANIE_PRACY_BIBLIOTEKI_FINAL.pdf.
• Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, http://www.frsi.org.pl/pl,fundacja.php.
• Login: BIBLIOTEKA, http://e-learning.biblioteki.org.
• Program Rozwoju Bibliotek, http://biblioteki.org.
• What is Blended Learning?, http://weblearning.psu.edu/blended-learning-initiative/what_is_blended_learning.