Wprowadzenie

W opracowaniu przedstawiono informacje dotyczące różnorodnych szkoleń grantowych, przygotowujących nauczycieli do prowadzenia zajęć online, jakie zorganizowano w ostatnim okresie w Polsce. Część z tych form kształcenia jeszcze trwa. Dokonano przeglądu i porównania oferty szkoleń pod kątem form i treści oraz przedstawiono ich wstępną ocenę. Zwrócono uwagę na potrzebę większego zaangażowania się uczelni w organizowanie tego typu form przygotowania kadry nauczycielskiej.

E-learning wkroczył tylnymi drzwiami do szkół i uczelni polskich, zanim zapadły odpowiednie regulacje prawne. Wciąż jeszcze trwa debata nad ostatecznym kształtem rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość. Pewne nadzieje na uwzględnienie głosu środowiska akademickiego zajmującego sie od lat e-learningiem dają działania Stowarzyszenia E-learningu Akademickiego¹, próbującego opiniować i przedstawiać MNiSW własne poprawki i dookreślenia do ministerialnych propozycji. Trzeba w tym miejscu także wspomnieć, że w przypadku szkolnictwa nieakademickiego nie przedstawiono do tej pory ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej żadnej propozycji prawnej regulującej nauczanie online na tym poziomie nauczania. Jednak, jak to już nieraz bywało, życie wyprzedza regulacje prawne, dlatego wszelkie inicjatywy mające za zadanie przygotować nauczycieli (każdego szczebla edukacji) do e-nauczania należy traktować jako słuszny kierunek działań oddolnych, poszerzających ofertę dotarcia z przekazem edukacyjnym do ucznia (studenta), także jako działania w kierunku uwolnienia rynku edukacyjnego. Warto też zauważyć, że fundusze pozyskiwane z UE przez różne firmy szkolące i uczelnie przyczyniły się w znaczący sposób do pojawienia się tego typu szkoleń grantowych dla nauczycieli (m.in. Europejskie Fundusze Społeczne - EFS i Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego - ZPORR).

Oferta szkoleń przygotowujących nauczycieli do e-learningu

W ciągu ostatnich dwóch lat środowisku nauczycielskiemu zaoferowano sporą liczbę szkoleń pomocnych w zdobyciu kwalifikacji niezbędnych w kształceniu online czy też blended learning. Pionierem w tym względzie jest Małopolska, gdzie nauczyciele mogli skorzystać aż z pięciu rodzajów kursów realizowanych przez następujące ośrodki²:

1. Fundacja Instytut Karpacki z siedzibą w Starym Sączu (projekt E-wiedza w Małopolsce);
2. Systema Sp. z o.o. z siedzibą w Nowym Sączu (projekt Wprowadzenie pracowników samorządu i oświaty w komunikację i edukację online);
3. Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji (MISTiA) z siedzibą w Krakowie (szkolenie Metodyka nauczania przez internet w ramach projektu E-learning - nowoczesne narzędzie szansą nauczyciela na rynku pracy);
4. Tenet Management Sp. z o.o. z siedzibą w Krakowie (projekt Nauczyciel przyszłości = uczeń z przyszłością);
5. Centrum e-Learningu (CEL), Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie (projekt e-TEACHER).

Nie można nie wspomnieć w tym miejscu o studiach podyplomowych z zakresu kształcenia na odległość realizowanych przez Uniwersytet Jagielloński od czerwca 2007 r., choć ten rodzaj dokształcania nauczycieli jest częścią ogólnopolskiego projektu realizowanego w ramach EFS w pięciu ośrodkach akademickich w kraju (AM, UJ, UMK, UWr i UMCS). Koordynatorem projektu jest Uniwersytet Warszawski i ośrodek COME³.
Warto też wspomnieć o projekcie KNOW⁴ zrealizowanym przez konsorcjum czterech uczelni Wybrzeża: Akademia Medyczna w Gdańsku, Akademii Morskiej w Gdyni, Politechniki Gdańskiej, Uniwersytetu Gdańskiego⁵, którego częścią było szkolenie Kształcenie na odległość dla nauczycieli.
Bardzo ciekawą, kompleksową ofertą warsztatów przygotowujących firmy i instytucje szkoleniowe z terenu całej Polski do e-learningu (grupa docelowa to kadra zarządzająca firm i instytucji szkoleniowych, osoby odpowiedzialne za opracowywanie programów szkoleń oraz opracowujące szkolenia e-learningowe, a także opiekunowie szkoleń, odpowiedzialni za wsparcie metodyczne i organizacyjne uczestników szkoleń online), były kursy przeprowadzone w ramach projektu Akademii PARP⁶, realizowane przez konsorcjum Estakada.pl - Betacom S.A., a przeprowadzone od strony merytorycznej przez Ośrodek Kształcenia na Odległość Politechniki Warszawskiej (OKNO)⁷. W ramach projektu oferowano cztery rodzaje szkoleń:

1. E-learning stymulatorem przedsiębiorczości i innowacyjności MSP;
2. Treści szkolenia w formule online;
3. Tworzenie e-szkoleń na podstawie scenariuszy;
4. Szkolenie e-learningowe jako proces mentorski.

Charakterystyka i wstępna ocena projektów

Pełne porównanie i ocena projektów nie są możliwe bez uczciwych i bezstronnych badań ich przebiegu i skuteczności przez wyspecjalizowane firmy. Tym niemniej można pokusić się o zestawienie obok siebie najbardziej charakterystycznych treści realizowanych na tych szkoleniach i porównanie sposobu ich organizacji. Poniżej przedstawiono w tabeli najbardziej charakterystyczne kwestie merytoryczne poruszane w poszczególnych projektach. Spośród czterech rodzajów kursów Akademii PARP wybrano szkolenie Tworzenie e-szkoleń na podstawie scenariuszy jako to, które jest najbliższe tematyce i zakresowi pozostałych projektów realizowanych przez inne ośrodki. W zestawieniu tabelarycznym nie uwzględniono studiów podyplomowych z zakresu kształcenia na odległość ze względu na fakt, że dopiero niedawno się zaczęły (koniec czerwca 2007), a ich wymiar czasowy (3 semestry, 350 godzin) i zakres tematyczny znacznie odróżniają je od pozostałych, omawianych form doskonalenia oraz projektu KNOW, z racji braku wystarczających danych i relacji uczestników.

Tabela 1. Obszary zagadnień realizowane na wybranych szkoleniach

Źródło: W. Zawisza, Projekty grantowe przygotowujące nauczycieli Małopolski do e-learningu z perspektywy uczestnika szkoleń, [w:] J. Migdałek, M. Zając (red.), Informatyczne przygotowanie nauczycieli - potrzeby, przemiany, perspektywy, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków 2007 (w druku), uzupełniona o dane projektu Akademii PARP

Całkowity koszt szkolenia ponoszony przez nauczycieli był różny dla poszczególnych projektów i wahał się od nieodpłatnego udziału do wysokości 500 PLN. Beneficjenci niektórych projektów mieli zagwarantowane dość komfortowe warunki zakwaterowania i wyżywienia oraz zwrot kosztów dojazdu (Nauczyciel przyszłości = uczeń z przyszłością, Akademia PARP), w przypadku niektórych szkoleń trenerzy dojeżdżali do szkół z laptopami dla uczestników i rzutnikiem multimedialnym (E-wiedza w Małopolsce, Wprowadzenie pracowników samorządu i oświaty w komunikację i edukację online).
W poniższej tabeli zestawiono niektóre dane dotyczące organizacji kursów.

Tabela 2. Organizacja szkoleń

Źródło: W. Zawisza, Projekty grantowe przygotowujące nauczycieli Małopolski do e-learningu z perspektywy uczestnika szkoleń, [w:] J. Migdałek, M. Zając (red.), Informatyczne przygotowanie nauczycieli - potrzeby, przemiany, perspektywy, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków 2007 (w druku)

Spośród wszystkich szkoleń tylko nieliczne skierowane były także do nauczycieli akademickich. Były to:

• projekt szkoleń e-learningowych Akademii PARP (Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, konsorcjum Estakada.pl - Betacom S.A., Ośrodek Kształcenia na Odległość Politechniki Warszawskiej OKNO);
• projekt KNOW - Kształcenie na odległość dla nauczycieli (konsorcjum: Akademia Medyczna w Gdańsku, Akademia Morska w Gdyni, Politechnika Gdańska, Uniwersytet Gdański);
• projekt Nauczyciel przyszłości = uczeń z przyszłością (firma TENET).

Jednak liczba nauczycieli akademickich biorących udział w tych szkoleniach była stosunkowo mała.

Czego (na)uczył się nauczyciel?

Zestawienie danych dotyczących organizacji szkoleń i wiodących zagadnień nie może dać wyobrażenia o wartości kursu i jego faktycznej przydatności dla nauczycieli ani też o kadrze prowadzącej zajęcia. Dlatego poniżej autor pokusił się o przedstawienie po części subiektywnych ocen, opartych na doświadczeniach własnych, jako uczestnika tychże szkoleń, mając świadomość braku pełnej bezstronności i małej wartości ewaluacyjnej takiej prezentacji. Wydaje się jednak, że taka relacja jest na potrzeby niniejszego opracowania wystarczająca do wyrobienia sobie przez czytelników wstępnego poglądu o tych projektach.

Szkolenie Tworzenie e-szkoleń na podstawie scenariuszy
Kurs ten był jednym z czterech komponentów szkolenia Akademii PARP, pomyślanych jako kompleksowe warsztaty dla czterech grup osób mających zająć się różnymi aspektami e-learningu w firmie szkolącej (szkole). Jednocześnie akurat to szkolenie było, ze względu na tematykę, najbardziej interesujące dla nauczycieli. Nauka odbywała się wyłącznie na zajęciach stacjonarnych, w trakcie pięciu trzydniowych zjazdów. Część techniczna szkolenia była prowadzona przez bardzo dobrze przygotowanych pracowników ośrodka OKNO¹⁰ PW, zaś sprawy dotyczące aspektów metodycznych, organizacyjnych, biznesowych e-learningu omawiane były przez wykładowców mających praktyczne doświadczenie w realizowaniu dużych projektów e-learningowych. Techniczny człon warsztatów dotyczył wprowadzenia do tworzenia komponentów szkolenia w technologii flash, ale znalazły się tu także takie tematy, jak instalacja platformy Moodle, obsługa programów do tworzenia elektronicznych testów czy też tworzenia nagrań wideo z działań na pulpicie komputera, prezentujących obsługę określonej aplikacji i nagrywanie komentarza narratora. Uczestnik warsztatów otrzymywał dobrej jakości materiały drukowane i w wersji elektronicznej. Część wykładów poświęcona była zagadnieniom dotyczącym aspektów teoretycznych, biznesowych, organizacyjnych czy też metodycznych e-learningu. Uczestnicy tworzyli scenariusze do swoich zajęć, które następnie zamieniali już na e-szkolenie, wykorzystując przygotowaną uprzednio formatkę w technologii flash. Choć trzeba przyznać, że to warstwa warsztatowa (techniczna) najbardziej skupiała uwagę uczestników szkolenia. Szkolenie było bardzo rozbudowane w warstwie zarówno ćwiczeniowej, jak i teoretycznej, dobrze przygotowane logistycznie oraz organizacyjnie. Dla nauczycieli może zbyt mało było metodyczno-dydaktycznych rozważań, ale należy pamiętać, że to szkolenie stanowiło tylko element czteroczęściowej całości, w dodatku kierowanej nie tylko do nauczycieli szkół, zaś liczba tematów do zrealizowania była bardzo duża jak na zaplanowany czas spotkań. Przygotowanie do prowadzenia zajęć online było realizowane na innym już kursie Akademii PARP dotyczącym e-mentoringu. Niestety, uczestnik jednego z komponentów szkoleń nie mógł już uczestniczyć w innych. Wydaje się, że dużą wadą tego szkolenia był brak dostępu do platformy zdalnego nauczania. Zajęcia były prowadzone wyłącznie stacjonarnie.

Szkolenie e-Nauczyciel
Było to jedyne szkolenie w całości przeprowadzone online. Niektóre osoby biorące w nim udział, a niemające wcześniej doświadczenia w byciu e-uczniem, miały problemy z odnalezieniem się w nowej roli. Kurs wymagał od uczestników dużej samodyscypliny i silnej motywacji. Poznawanie wykładowców i kursantów odbywało się wirtualnie, w środowisku platformy Moodle. Trenerami było dwoje nauczycieli akademickich, a w rozwiązywaniu problemów technicznych służył pomocą administrator platformy. Każdy z uczestników, oprócz otrzymania sporej dawki bardzo dobrej jakości materiałów teoretycznych dotyczących e-learningu, dydaktyki i metodyki nauczania online, tworzył w wirtualnym środowisku nauczania fragmenty własnych szkoleń. Duża liczba dyskusji i zadań do wykonania zmuszała szkolonych do wysiłku i systematycznej pracy. Mankamentem szkolenia były krótkie okresy nieobecności wykładowców na platformie spowodowane ich uczestnictwem w konferencjach naukowych poza krajem i związane z tym problemy w ich dostępności na platformie. W opinii autora, to szkolenie powinno być kierowane do tych nauczycieli, którzy uczestniczyli już w kursie prowadzonym w formie blended learning. Zaoszczędziłoby to niektórym uczestnikom pewnych rozczarowań, spowodowanych własnymi wyobrażeniami o tym, jak takie szkolenie powinno przebiegać i poczuciem "samotności w sieci". Szkolenie należy zaliczyć do dobrze rozplanowanych, z doskonale przygotowanymi materiałami dotyczącymi dydaktyki e-learningu.

Szkolenie Metodyka nauczania przez internet
Jeden z najlepszych projektów, wypełniający dotkliwą lukę w ofercie różnorakich szkoleń dotyczących nauczania online w obszarze metodyki e-kształcenia. Trudno wyobrazić sobie efektywne nauczanie przez internet, zwłaszcza w szkolnictwie nieakademickim, bez solidnych warsztatów przygotowujących w zakresie metodyki kształcenia zdalnego. Szkolenie zaczynało się i kończyło spotkaniem stacjonarnym. Na pierwszych zajęciach nauczyciele zostali wprowadzeni do zagadnień e-edukacji oraz zapoznano ich ze sposobami i regułami komunikacji z prowadzącym. Cała reszta kursu odbywała się online. Część korespondencji z trenerem (nauczyciel akademicki z dużą praktyką w kształceniu studentów online), odbywała się za pomocą poczty elektronicznej, a cześć zajęć przeprowadzono na platformie e-learningowej. Uczestnicy nie mieli możliwości tworzenia własnych e-szkoleń w wirtualnym środowisku nauczania, natomiast tworzyli je w formie opisu, scenariusza. Było to spowodowane jedynie zaniedbaniem organizatora szkolenia, który na czas nie uzgodnił warunków korzystania z platformy z firmą udostępniającą tę usługę. Projekt ten, jak sama jego nazwa sugeruje, był nastawiony na przekazanie uczestnikom szkolenia zagadnień związanych z metodycznymi aspektami e-learningu. Są to kwestie, bez których nie da się efektywnie stosować e-edukacji, zwłaszcza w szkole. Podsumowując, należy stwierdzić, że szkolenie to zostało zorganizowane na wysokim poziomie merytorycznym i metodycznym, z doświadczonym wykładowcą, znającym realia szkoły, mającym duże doświadczenie w nauczaniu online.

Szkolenie Nauczyciel przyszłości = uczeń z przyszłością
Jedno z lepszych szkoleń w opinii autora. Zrealizowane z dużym rozmachem finansowym, dobrze przygotowane od strony merytorycznej, technicznej, organizacyjnej, a nawet rozrywkowej, z dobrą kadrą nauczycieli akademickich - pracowników PUW¹¹. Szkolenie prowadziła trójka profesjonalnych wykładowców z zakresu e-learningu oraz administrator platformy Moodle, reprezentujący firmę organizującą projekt. Ważną częścią szkolenia była metodyka nauczania online. Uczestnicy uczyli się i pracowali na platformie zdalnego nauczania Moodle, będąc zarówno e-uczniami, jak i tworząc fragmenty własnego e-kursu. Cztery spotkania stacjonarne i spora liczba godzin pracy online były wystarczające, aby dość dobrze zapoznać się z e-learningiem (teoretycznie i praktycznie). Część nauczycieli z pierwszej tury szkolenia miała możność uczestnictwa w tzw. komponencie trenerskim przygotowującym dla firmy organizującej szkolenie potencjalnych prowadzących szkolenia e-learningowe, już nie dla nauczycieli, ale innych grup zawodowych. Realizację projektu należy wysoko ocenić z punktu widzenia przydatności zrealizowanych treści nauczania w przyszłych działaniach nauczycieli na niwie nauczania online.

Szkolenie E-wiedza w Małopolsce
Przeznaczone w zamyśle dla uczestników szkolenia firmy Systema - Wprowadzenie pracowników samorządu i oświaty w komunikację i edukację online, zatem takich, którzy zetknęli się już w praktyce z ideą e-nauczania i posiedli podstawowe umiejętności korzystania z dobrodziejstw technologii informacyjnej oraz zapoznali się z platformą Moodle od strony użytkownika. Szkolenie było elastyczne, dostosowywane w miarę możliwości do potrzeb i zainteresowań grupy. Wykładowcy byli zróżnicowani. Część reprezentowała środowisko akademickie, pozostali to nauczyciele szkół niższego szczebla. Niewątpliwą zaletą szkolenia był fakt, że to prowadzący przyjeżdżali do miejsca pracy nauczycieli i przywozili na zajęcia laptopy dla uczestników oraz projektor multimedialny. Szkoła zaś miała obowiązek udostępniania łącza internetowego. Dodatkowo placówka edukacyjna otrzymywała pieniądze za wynajem sali. W trakcie czterech stacjonarnych spotkań uczestnicy poznawali platformię Moodle od strony autora szkolenia, tworzyli zręby własnego e-kursu. Za pomocą darmowego pakietu HotPotatoes tworzyli elektroniczne testy, które następnie umieszczali na platformie Moodle. Praktycznie nie było jako takich zajęć online, a jedynie udostępniono na platformie trzy szkolenia przeznaczone do samodzielnej nauki: Organizacja wiedzy na odległość (wdrożenie kursu, marketing), Digitalizacja wiedzy (przygotowanie kursu online), Zdalne nauczanie (historia e-learningu, modele nauczania, standaryzacja szkoleń). Brak pracy online z trenerami był wadą tego szkolenia, ponieważ uniemożliwiał poznanie, na czym polega "bycie e-uczniem". Szkolenie stało na dobrym poziomie, choć mała liczba zajęć uniemożliwiała zapoznanie się w pełni z prezentowanymi zagadnieniami oraz nabycie praktycznych umiejętności pracy na platformie zdalnego nauczania.

Szkolenie Wprowadzenie pracowników samorządu i oświaty w komunikację i edukację online
To szkolenie można potraktować jako swoisty elementarz wprowadzający nauczycieli w świat komunikacji internetowej, społeczeństwa informacyjnego i edukacji zdalnej poprzez sieć. Podobnie jak w projekcie E-wiedza w Małopolsce, to trenerzy dojeżdżali do szkół, w których pracowali nauczyciele chcący wziąć udział w szkoleniu¹². Komfort pracy zapewniały także małe, czteroosobowe zespoły ćwiczeniowe. Grupa docelowa projektu to głównie nauczyciele z "epoki przedIBM-owskiej". Jeszcze wciąż są tacy, którzy niezbyt dobrze posługują się narzędziami TI, a ich umiejętności ograniczają się do obsługi w stopniu podstawowym edytora tekstu i przeglądarki internetowej. Założeniem szkolenia było przygotowywanie uczestników do korzystania z dobrodziejstw różnorodnych usług internetowych (tj. komunikatory, edukacyjne strony WWW, bankowość internetowa, usługi związane z e-administracją, firmowa platforma IKE do zarządzania komunikacją na linii szkoła-rodzic-uczeń-administracja czy w końcu platforma Moodle od strony użytkownika). Kadra szkoląca to czterech wykładowców, zmieniających się na kolejnych zajęciach. Reprezentowali zarówno środowisko nauczycieli nieakademickich, jak i wykładowców akademickich, wdrożeniowców systemów e-learningowych. Trzeba stwierdzić, że tematyka szkolenia dobrze uzupełniała segment szkoleń przygotowujących nauczycieli do e-learningu o potrzebne wprowadzenie teoretyczno-praktyczne do szeroko rozumianego uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym.

Podsumowanie

Różnorodność oferty szkoleń daje obraz różnych podejść do e-nauczania, ale z drugiej strony, nauczyciele kończący różne kursy są w innym stopniu przygotowani do prowadzenia zajęć online czy blended learning. Wydaje się, że w działaniach tego typu brakuje wspólnego mianownika pozwalającego mieć gwarancję, że uczestnicy różnych szkoleń posiądą wiedzę i zdobędą umiejętności z umownego zakresu kompetencji i standardów nauczania online. Niestety, środowisko e-learningowe nie wypracowało jeszcze takiego obowiązującego wykazu kompetencji i standardów przygotowania kadry do kształcenia online, choć były już publikowane pewne propozycje w tym względzie¹³. Również szkolenia jako takie trudno porównywać bez odwołania się do standardów prowadzenia i przygotowania kursów online czy blended learning. Tu także istnieje luka w polskim e-learningu. Na szczęście prace zmierzające do opracowania takich standardów zostały już podjęte. Prowadzi je Stowarzyszenie E-learningu Akademickiego. Można oczekiwać, że po zakończeniu prac standardy zostaną opublikowane i przekazane do powszechnego użytku. Byłby to, obok zapowiadanego rozporządzenie MNiSW, istotny krok na rzecz rozwoju polskiej e-edukacji.

Należy zwrócić uwagę na stosunkowo mały udział uczelni wyższych w segmencie tego rodzaju szkoleń na korzyść firm szkoleniowych. Należałoby oczekiwać od uczelni, zwłaszcza z kierunkami pedagogicznymi i tych, które już wykorzystują e-learning w swojej ofercie, aktywnego wejścia na obszar szkoleń zmierzających do adaptacji nauczania przez internet w szkolnictwie nieakademickim. Pamiętajmy, że włączenie się uczelni wyższych i realizacja przez nie tego typu projektów może zagwarantować właściwe zaplecze metodyczne i pedagogiczne procesu e-edukacji i pośrednio integrację w tym obszarze szkolnictwa niższego szczebla z akademickim¹⁴. Wydaje się, że w ofercie szkoleń przygotowujących do kształcenia online brak jest takich, które skierowane byłyby do przyszłych administratorów platform zdalnego nauczania (np. Moodle). Trudno bowiem wymagać, aby każdy nauczyciel posiadał wiedzę potrzebną do samodzielnej realizacji takiego zadania. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa zakładać, że tego typu warsztaty wzbudziłyby zainteresowanie wśród pedagogów i wypełniłyby lukę w segmencie szkoleń na temat e-kształcenia. Ale jedną z najważniejszych spraw jest, podobnie jak w przypadku szkolnictwa wyższego, konieczność powstania dobrych zapisów ustawowych, regulujących sprawę wspomagania nauczania w szkołach edukacją online, zgodnie z oczekiwaniami i wskazówkami środowisk nauczycielskich zajmujących się e-nauczaniem. Szczególnie pilne wydaje się to w przypadku kształcenia ustawicznego, kształcenia w szkołach pomaturalnych oraz średnich dla dorosłych.

Bibliografia

• A. Grabowska, Ocena jakości e-kursów realizowanych w ramach projektu KNOW, "e-mentor" 2007, nr 2 (19).
• Projekt rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość z dnia 27 czerwca 2007 r., http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/21/54/2154/20070627_projekt_rozporzadzenia_ksztalcenie_na_odleglosc.pdf, [22.09.2007].
• M. Zając, W. Zawisza, O potrzebie określenia kompetencji nauczycieli podejmujących kształcenie online, "e-mentor" 2006, nr 2 (14).
• W. Zawisza, Projekty grantowe przygotowujące nauczycieli Małopolski do e-learningu z perspektywy uczestnika szkoleń, [w:] J. Migdałek, M. Zając (red.), Informatyczne przygotowanie nauczycieli - potrzeby, przemiany, perspektywy, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków 2007 (w druku).
  

Netografia

• Akademia PARP, stacjonarne szkolenia z zakresu e-learningu dla firm i instytucji szkoleniowych, http://www.stacjonarne.akademiaparp.gov.pl
• Projekt E- wiedza w Małopolsce, Fundacja Instytut Karpacki z siedzibą w Starym Sączu, http://www.instytut-karpacki.org/index.php?option=com_content&task=view&id=40&Itemid=37, [22.09.2007].
• Projekt E-learning, nowoczesne narzędzie szansą nauczyciela na rynku pracy, szkolenie Metodyka nauczania przez Internet, MISTiA, strona projektu: www.mistia.org.pl/mistia/real/edoswkul.htm, [10.04.2007].
• Projekt Nauczyciel przyszłości = uczeń z przyszłością, firma TENET, http://www.nauczyciel.tenet.com.pl, [22.09.2007].
• Projekt Wprowadzenie pracowników samorządu i oświaty w komunikację i edukację online, Systema Sp. z o.o. z siedzibą w Nowym Sączu, http://www.ue.ekampus.pl, [22.09.2007].
• Projekt e-Teacher, Centrum e-Learningu (CEL), Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, http://www.e-nauczyciel.org/e-teacher.php, [22.09.2007].
• Studia podyplomowe przygotowujące do prowadzenia kształcenia ustawicznego na odległość dla nauczycieli, http://www.come.uw.edu.pl/kno, [22.09.2007].