» E-mentor nr 5 (47) / 2012

W artykule przedstawione zostały teoretyczne podstawy polityki strukturalnej i regionalnej UE oraz narzędzi jej wdrażania, omówiono także terminologię odnoszącą się do tego zagadnienia. Zaprezentowano ponadto poszczególne programy operacyjne i możliwości uzyskania wsparcia w ich ramach przez uczelnie. Scharakteryzowano sektor szkolnictwa wyższego w województwie pomorskim oraz poziom absorpcji funduszy strukturalnych na lata 2007-2013 przez ten sektor w porównaniu z innymi województwami.

Wejście Polski do Unii Europejskiej otworzyło nieznane dotąd możliwości finansowania programów rozwojowych. Szansa ta niesie ze sobą jednocześnie ogromne wyzwania, a najważniejszym z nich wydaje się utrzymanie tzw. critical national infrastructure, czyli infrastruktury edukacji, energetyki, komunikacji oraz kultury jako niezbędnych do przetrwania kraju i dla jego rozwoju społeczno-gospodarczego¹. Duże znaczenie w tym aspekcie ma infrastruktura szkolnictwa wyższego, która jawi się jako kluczowa w procesie budowania społeczeństwa opartego na wiedzy. W niniejszym artykule omówiono proces wdrażania polityki strukturalnej (polityki regionalnej) w sektorze szkolnictwa wyższego na przykładzie średniej wielkości ośrodka (skupiska) akademickiego, jakim jest województwo pomorskie.

Celem pracy jest przybliżenie procesu wdrażania polityki strukturalnej i regionalnej w szkołach wyższych zlokalizowanych na terenie województwa pomorskiego oraz porównanie poziomu absorpcji środków unijnych z pozostałymi województwami.

Fundusze strukturalne jako instrumenty wdrażania polityki strukturalnej (polityki regionalnej) UE

Omawiając zagadnienia związane z absorpcją funduszy UE, należy na początku dokonać rozróżnienia pomiędzy poszczególnymi politykami wdrażanymi przez tę organizację. Ze względu na tożsamość celów, tj. wyrównywanie różnic gospodarczych i społecznych pomiędzy regionami UE, pojęcia „polityka regionalna”, „polityka strukturalna”, a także „polityka spójności” są używane jako synonimy. Jest prawdą, że te trzy polityki wzajemnie się przenikają, warunkują, uzupełniają, jednakże należy stwierdzić, iż nie są to pojęcia tożsame.

Wielu autorów wskazuje, że nieodzowne jest przyjęcie definicji samej polityki², rozumianej za K. Opałkiem jako działalność ośrodka decyzji sformalizowanej zmierzającej do realizacji określonych celów za pomocą określonych środków³.

W literaturze przedmiotu spotkać można wiele koncepcji definiowania oraz określania współzależności wymienionych trzech polityk. Przyjmuje się, że polityka spójności ma najszerszy zasięg i obejmuje zagadnienia socjalne, ekonomiczne i terytorialne. Zgodnie z przyjętą definicją polityka spójności oznacza ogół działań zmierzających do zmniejszenia dysproporcji w rozwoju gospodarczym między krajami a regionami za pośrednictwem środków finansowych⁴. Kluczowym wyróżnikiem jest w tym przypadku przepływ środków z państw i regionów bogatszych do biedniejszych. Instrumentami realizacji polityki spójności są Fundusze Strukturalne UE oraz Fundusz Spójności, który nie zalicza się do kategorii strukturalnych i kierowany jest do krajów, a nie do poszczególnych regionów.

Polityka strukturalna UE oznacza działalność zmierzającą do przebudowy struktury ekonomicznej (zwiększenia efektywności alokacji zasobów) i pobudzenia rozwoju gospodarczego danego obszaru. Instrumentami realizacji polityki strukturalnej są fundusze strukturalne, do których zalicza się Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejski Fundusz Społeczny (EFS). Polityka regionalna najczęściej rozumiana jest jako świadoma i celowa działalność zmierzająca do regulowania międzyregionalnych proporcji rozwoju⁵.

Trudności w rozróżnieniu tych trzech polityk wynikają również z faktu, że odnoszą się one do tej samej rzeczywistości, jednakże akcenty są rozłożone inaczej. Polityka strukturalna podkreśla silne związki działalności gospodarczej z podnoszeniem efektywności gospodarowania, dostosowaniem struktury gospodarczej do wymagań konkurencyjności międzynarodowej, zaś polityka regionalna i spójności - także związki z optymalnym zróżnicowaniem poziomów rozwoju⁶. Warto zauważyć przy tym, że 90 proc. środków z funduszy strukturalnych jest rozdysponowywanych na poziomie poszczególnych regionów, zaś tylko 10 proc. na poziomie horyzontalnym, czyli na obszarze całej UE. W literaturze pojawiają się również wskazania, że na poziomie instytucjonalnym wyznaczony jest Komisarz do spraw polityki regionalnej, a nie strukturalnej czy adhezyjnej; podobnie jest z Komitetem Regionów⁷.

Poszczególne polityki UE wdrażane są przy pomocy instrumentów, jakimi są fundusze. W odniesieniu do polityki strukturalnej/polityki regionalnej są to dwa wymienione wcześniej EFRR i EFS. W odniesieniu do polityki spójności jej wdrażaniu służą zarówno EFRR i EFS, jak również Fundusz Spójności. Zależności pomiędzy politykami i poszczególnymi funduszami pokazuje rysunek 1.

Wsparcie z funduszy strukturalnych dla sektora szkolnictwa wyższego

Na poziomie krajowym instrumenty polityki regionalnej/polityki strukturalnej implementowane są w postaci programów operacyjnych, które tworzy się na podstawie wytycznych wspólnotowych (Strategiczne Wytyczne Wspólnoty - SWW). Podstawą realizacji omawianych polityk są Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO). Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. Zatwierdzenie przez Komisję Europejską NSRO dało podstawę do realizacji programów operacyjnych, które są instrumentem wdrażania polityki spójności na poziomie krajowym. Do programów operacyjnych realizowanych w ramach NSRO w latach 2007-2013 należą:

• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ),
• Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (POIG),
• Program Operacyjny Kapitał Ludzki (POKL),
• Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW)⁸,
• 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO).

Zależności pomiędzy funduszami strukturalnymi a programami operacyjnymi na lata 2007-2013 pokazano na rysunku 2.


Należy dodać, że w odniesieniu do POIiŚ część wsparcia pochodzi także z FS, jednakże wparcie to nie jest przeznaczone dla sektora szkolnictwa wyższego, dlatego fundusz ten nie został umieszczony na powyższym schemacie.

Wszystkie programy operacyjne zostały podzielone na osie priorytetowe i działania, z których każde odnosi się do innej gałęzi życia społeczno-gospodarczego. W priorytetach lub działaniach wszystkich wymienionych programów znajdują się odniesienia do sektora szkolnictwa wyższego. W tabeli 1 zamieszczono dane na temat osi priorytetowych odnoszących się do szkolnictwa wyższego w poszczególnych programach.


Analiza danych zawartych w tabeli 1 pozwala wskazać, że łącznie w latach 2007-2013 sektor szkolnictwa wyższego dysponuje kwotą prawie 4,5 mld Euro, co daje kwotę ponad 18,5 mld⁹ zł na inwestycje w:

• działalność B+R prowadzoną w ośrodkach badawczych oraz wsparcie jej rozwoju,
• infrastrukturę B+R,
• infrastrukturę edukacji,
• poprawę dostępu do szkolnictwa wyższego,
• rozwój potencjału ludzkiego w zakresie badań i innowacji,
• wdrażanie reform systemów edukacji i kształcenia.

Dodatkowo, szkoły wyższe mogą pozyskiwać środki na modernizację infrastruktury niezwiązanej bezpośrednio z działalnością edukacyjną, np. termomodernizację, rewitalizację zabytkowych siedzib, infrastrukturę teleinformatyczną. Należy również dodać, że szkoły wyższe o profilu artystycznym mogą starać się o dofinansowanie w ramach osi XI POIiŚ Kultura i Dziedzictwo Kulturowe. Wśród 60 umów na dofinansowanie na łączną kwotę 3 581 479 880 zł (w tym z EFRR 2 036 811 837 zł) 9 projektów jest realizowanych przez uczelnie. Ich łączna wartość to 351 324 048 zł, z czego dofinansowanie ze środków EFRR wynosi 244 881 800 złotych. Nie są to jednak projekty, które mają na celu zwiększenie konkurencyjności polskiej gospodarki. Głównym celem priorytetu XI jest wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego o znaczeniu światowym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności Polski.

Charakterystyka sektora szkolnictwa wyższego w województwie pomorskim

Sektor szkolnictwa wyższego w województwie pomorskim należy do przeciętnych w skali kraju, zarówno jeśli chodzi o liczbę uczelni, jak i liczbę studentów. Zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS za 2011 rok na terenie tego województwa znajduje się 28 uczelni, co stanowi 6,2 proc. wszystkich polskich szkół wyższych. Dokładne dane co do liczby uczelni i ich typów pokazuje tabela 2.

Biorąc pod uwagę liczbę studentów, uczelnie w województwie pomorskim kształcą łącznie 104 848 spośród wszystkich 1 736 612 polskich studentów, co stanowi ok. 6 procent. Współczynnik liczby studentów na 10 tys. ludności wynosi 466 i jest nieznacznie wyższy od wskaźnika dla całej Polski - 455. Największą grupę studentów stanowią osoby kształcące się na uniwersytetach, zaś po nich - studenci uczelni technicznych. Według danych GUS wśród studentów pomorskich uczelni większość stanowią kobiety (58 procent). Tabela 3 prezentuje liczbę studentów według typów szkół w 2011 roku.


Wykres 1 porównuje liczbę studentów z województwa pomorskiego z innymi regionami.


Ze względu na wdrażanie przez polskie uczelnie systemu bolońskiego zdecydowana większość (91,19 proc.) studiuje w ramach dwustopniowego podziału studiów - 68,64 proc. na studiach licencjackich/inżynierskich, zaś 22,55 proc. na magisterskich. Oprócz tego 8,81 proc. studentów województwa pomorskiego studiuje na jednolitych studiach magisterskich. Na studiach drugiego stopnia zwraca uwagę zdecydowana przewaga kobiet. Zgodnie z danymi GUS jest ich 66,1 proc. spośród wszystkich osób studiujących na tym poziomie w województwie pomorskim. Dokładne dane za rok 2011 na temat studiujących według rodzajów studiów zawiera tabela 4.


Istotna z punktu widzenia oceny potencjału naukowo-dydaktycznego województwa pomorskiego jako ośrodka akademickiego jest analiza danych dotyczących liczby słuchaczy studiów doktoranckich. Zgodnie z danymi za 2011 rok w regionie studia trzeciego stopnia realizuje 2189 doktorantów, z czego 1290 na uniwersytetach. Większość doktorantów stanowią kobiety (59 procent). W skali kraju w województwie pomorskim na studiach doktoranckich kształci się 5,6 proc. ogółu doktorantów.

Potencjał naukowo-dydaktyczny mierzy się także, analizując strukturę zatrudnienia nauczycieli akademickich. Zgodnie z danymi za 2011 rok na pomorskich uczelniach pracuje 5,9 proc. wszystkich nauczycieli akademickich. Wśród nich 1343 to profesorowie. O ile jednak opinie o wpływie samej liczby profesorów na jakość kształcenia są podzielone, o tyle niewątpliwie istotną grupą, o dużym potencjale dla uczelni, są adiunkci - osoby młode, najczęściej jeszcze przed uzyskaniem habilitacji (niesamodzielni pracownicy naukowi)¹⁰. W województwie pomorskim nauczyciele na stanowisku adiunkta stanowią 41 proc. wszystkich nauczycieli akademickich. W tabeli 5 zamieszczono dokładne dane liczbowe dotyczące liczby nauczycieli akademickich.


W województwie w 2010 roku funkcjonowały 102 jednostki B+R, z czego 79 w sektorze przedsiębiorstw. Na działalność B+R wydano w roku 2010 kwotę 488,4 mln zł, co plasuje region na 8. pozycji wśród województw. W przeliczeniu na jednego pracownika zatrudnionego w sektorze dało to 68,6 tys. złotych. W sektorze szkolnictwa wyższego wydano 147 mln złotych.

Na wykresie 2 zestawiono wielkość ogólnych nakładów na B+R w poszczególnych województwach w roku 2010.

Wsparcie sektora szkolnictwa wyższego w województwie pomorskim z funduszy strukturalnych na lata 2007-2013 w porównaniu z innymi regionami

Pomorskie uczelnie, podobnie jak uczelnie znajdujące się w innych regionach Polski, po 2007 roku rozpoczęły szeroko zakrojone starania o pozyskanie środków z funduszy strukturalnych dostępnych w ramach opisanych programów operacyjnych. W ramach XIII osi priorytetowej POIiŚ uczelnie mogą realizować projekty o wartości co najmniej 20 mln złotych. Na wykresie 3 zamieszczono zestawienie liczby projektów realizowanych w ramach tej osi w poszczególnych województwach. Należy zauważyć, że dwa województwa: warmińsko-mazurskie i opolskie, a więc najmniejsze pod względem liczby studentów, nie zrealizowały do tej pory żadnych projektów. W związku z tym w zestawieniach ujęto 14 województw.

Najważniejsze projekty realizowane w ramach programów operacyjnych dotyczą budowy nowej infrastruktury naukowo-dydaktycznej. Przedsięwzięcia te realizowane są w ramach opisanej wcześniej XIII osi priorytetowej POIiŚ.

Łącznie w ramach priorytetu XIII podpisano 46 umów, zatem 6 proc. projektów jest realizowanych na terenie województwa pomorskiego. Na podstawie tych danych można stwierdzić, że potencjał naukowy tego województwa jest adekwatny do liczby realizowanych projektów. Jednak porównanie z zestawieniem liczby studentów wskazuje na to, że województwo pomorskie gorzej radzi sobie z absorpcją środków w ramach POIiŚ niż np. województwo podkarpackie, które pozyskało środki na tyle samo projektów, chociaż studiuje tam znacznie mniej studentów. Porównanie liczby projektów w poszczególnych województwach z liczbą studentów jest o tyle zasadne, że w ramach osi XIII preferowanym obszarem działań jest dydaktyka.

W chwili obecnej uczelnie z województwa pomorskiego realizują trzy projekty w ramach XIII osi priorytetowej POIiŚ na łączną wartość 344 364 227 złotych¹¹

• Centrum Nanotechnologii Politechniki Gdańskiej,
• Nowoczesne Audytoria Politechniki Gdańskiej,
• Budowa Budynków Wydziałów Chemii i Biologii Uniwersytetu Gdańskiego.

Łączna wartość podpisanych do tej pory umów to 2 842 019 624 złotych. Oznacza to, że wartość projektów realizowanych w województwie pomorskim to 12,1 proc. wszystkich środków. Dokładne dane na temat wartości projektów prezentuje tabela 6.


Na podstawie danych z tabeli 6 oraz wykresu 3 można stwierdzić, że w regionie jest realizowanych niewiele projektów, ale są to duże inwestycje. Jest to sytuacja odwrotna niż w przypadku województwa małopolskiego, gdzie realizowane są cztery projekty, ale stanowią one tylko 5,1 proc. wartości wszystkich przedsięwzięć.

Uczelnie realizują także projekty w ramach POIG. Dane na dzień 30 września 2012 r. wskazują, że wszystkie szkoły wyższe przeprowadziły łącznie 186 projektów (badawczych, infrastrukturalnych oraz informatycznych). Łączna wartość tych projektów to 4 428 937 516 zł, zaś łączna wartość dofinansowania z UE to 3 637 871 010 złotych. Podmioty z województwa pomorskiego realizują 10 projektów, a więc 5,4 proc. wszystkich projektów.

Na wykresie 4 zaprezentowano liczbę projektów realizowanych w ramach POIG przez uczelnie w poszczególnych województwach.


Tabela 7 prezentuje dane na temat wartości projektów w poszczególnych województwach oraz w całej Polsce. Należy zaznaczyć, że w województwie lubuskim i opolskim uczelnie nie pozyskały żadnych środków w ramach POIG na projekty badawcze lub infrastrukturalne i dlatego nie zostały ujęte w zestawieniu.


Analiza danych zawartych w powyższej tabeli oraz na wykresie 4 wskazuje, że uczelnie województwa pomorskiego nie pozyskują środków na działalność oraz infrastrukturę B+R w stopniu adekwatnym do skali rozwoju tego sektora w województwie. Udział wartości projektów realizowanych na uczelniach województwa pomorskiego w ogólnej wartości wszystkich projektów z obszaru osi I i II POIG wynosi 2,2 proc., wobec prawie 6 proc. udziału uczelni województwa pomorskiego w sektorze szkolnictwa wyższego.

Uczelnie mają też możliwość realizowania projektów o charakterze szkoleniowym, poprawiających jakość i dostępność kształcenia, zwiększających mobilność kadry naukowej i studentów. Projekty te są realizowane w ramach IV osi priorytetowej POKL. Zgodnie z danymi zawartymi w Liście Beneficjentów do dnia 30 września 2012 r. ze szkołami wyższymi zawarto 601 umów o dofinansowanie projektów. Łączna wartość wszystkich przedsięwzięć wynosi 3 034 155 569 zł i są one dofinansowane ze środków EFS w kwocie 2 577 181 971 złotych. Najwięcej projektów realizuje się lub zrealizowano w województwach mazowieckim, małopolskim oraz śląskim. Pod względem liczby projektów województwo pomorskie znajduje się na 10 miejscu. Na wykresie 5 zaprezentowano liczbę projektów realizowanych w ramach POKL przez uczelnie w poszczególnych województwach.


Uczelnie zlokalizowane w województwie pomorskim realizują 28 projektów, co stanowi 4,66 proc. ogółu przedsięwzięć realizowanych przez uczelnie w ramach IV osi POKL. Analizując dane dotyczące wartości projektów ogółem, należy wskazać, że wartość projektów realizowanych w województwie pomorskim stanowi 4,73 proc. wartości projektów z całej Polski. Pod względem wartości ogólnej projektów jest to odsetek mniejszy niż udział pomorskich uczelni w rynku edukacyjnym w całej Polsce, zarówno jeśli chodzi o liczbę uczelni wyższych, jak i liczbę studentów.

W tabeli 8 zaprezentowano wartości projektów w poszczególnych województwach.


Analiza środków, jakie udało się pozyskać szkołom wyższym w poszczególnych województwach, ujawnia znaczne zróżnicowanie wielkości absorbowanych kwot. Taki stan rzeczy częściowo wynika ze stopnia rozwoju poszczególnych regionów oraz stopnia koncentracji szkolnictwa wyższego w poszczególnych ośrodkach akademickich.

W tabeli 10 zsumowano wartość projektów realizowanych w ramach POIiŚ, POIG i POKL oraz wartość dofinansowania z EFRR/EFS dla poszczególnych województw.




Warto poddać analizie wartość projektów realizowanych przez uczelnie w przeliczeniu na jednego studenta. Pozwoli to na standaryzację określenia skuteczności uczelni z poszczególnych województw. Analiza wielkości dofinansowania w korelacji z liczbą studentów pokazuje, że w przeliczeniu na jednego studenta największe kwoty pozyskały województwa mazowieckie i małopolskie, na trzecim miejscu uplasowało się województwo wielkopolskie. Najniższy poziom osiągają ośrodki najmniejsze, a więc województwo lubuskie, warmińsko-mazurskie i opolskie. Województwo pomorskie uplasowało się na 6. pozycji, zatem jest to miejsce adekwatne do jego rangi akademickiej w Polsce. Wykres 7 prezentuje poziom dofinansowania uczelni w przeliczeniu na jednego studenta w poszczególnych województwach.


Jednym z mierników pozycji akademickiej regionu jest liczebność kadry akademickiej. Analiza wartości ogółem projektów, na które uczelnie pozyskały dofinansowanie, w przeliczeniu na jednego nauczyciela akademickiego, wykazuje, że najbardziej dofinansowanym regionem jest województwo mazowieckie, na drugim miejscu plasuje się województwo podkarpackie, zaś na trzecim świętokrzyskie. Najmniejsze dofinansowanie w przeliczeniu na jednego nauczyciela akademickiego pozyskały województwa lubuskie, warmińsko-mazurskie i opolskie. Wartości te pokazano na wykresie 8.

Podsumowanie

W artykule zaprezentowane zostały podstawowe zagadnienia związane z teorią i praktyką wdrażania funduszy UE w sektorze szkolnictwa wyższego, w szczególności odnoszące się do województwa pomorskiego.

Województwo pomorskie stanowi średni w skali kraju ośrodek naukowo-dydaktyczny. Znajduje się tutaj około 6 proc. polskich szkół wyższych, w których kształci się ok. 6 proc. studentów. Najważniejsze uczelnie, zarówno pod względem prestiżu, jak i liczby studentów oraz pracowników, to Uniwersytet Gdański oraz Politechnika Gdańska. To na nich kształci się prawie 50 proc. wszystkich studentów z regionu. Mimo że oferta województwa pomorskiego jest szeroka - studenci mają do wyboru 28 uczelni - należy wskazać pewne niedobory w ofercie. Przykładem jest brak uczelni rolniczej oraz uczelni teologicznej. Z drugiej strony za unikatowy można uznać fakt, że w regionie znajdują się dwie uczelnie o profilu morskim: cywilna Akademia Morska i wojskowa Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni.

Biorąc pod uwagę kwoty, jakie udało się uczelniom pozyskać na rozbudowę swojej infrastruktury, projekty badawcze i rozwojowe w ramach ogólnopolskich programów operacyjnych, należy zauważyć, że w chwili obecnej dokonuje się zakrojonej na szeroką skalę modernizacji szkół wyższych w tym regionie. Trudno jednak stwierdzić, czy doprowadzi ona do realizacji celów NSRO, a więc stworzenia warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia. Przede wszystkim nie sposób jest dzisiaj ocenić rzeczywistej efektywności przyjętego podziału środków, gdyż część projektów jest w tej chwili w trakcie realizacji, a rezultaty będą zgodnie z założeniami przynosić dopiero w ciągu kilku najbliższych lat. Analizując dane z tabel, należy jednak zauważyć, że jeżeli celem polityki regionalnej i strukturalnej jest wyrównywanie różnic między regionami, to niestety podział środków w sektorze szkolnictwa wyższego wspierać będzie trend odwrotny, tj. dalsze wzmacnianie silnych ośrodków akademickich, takich jak województwo mazowieckie czy małopolskie, i marginalizację ośrodków mniejszych. Trzech największych beneficjentów zgromadziło bowiem ponad połowę środków (52 proc.), zaś 3 najmniejszych niespełna 1,5 procent. W przeliczeniu na jednego studenta województwo mazowieckie pozyskało ponad 12 razy więcej środków niż ostatnie w tym zestawieniu województwo opolskie. Autor w swoich rozważaniach abstrahuje od kwestii zasadności wzmacniania dużych ośrodków naukowych w kontekście konkurencyjności polskiej nauki w Europie, wskazuje jedynie pewną sprzeczność w zestawieniu z ogólnymi celami polityk wspólnotowych. Być może jest to jedynie pozorna sprzeczność, gdyż w obszarze badań naukowych potrzebne jest osiągnięcie pewnej „masy krytycznej”, aby możliwa stała się absorpcja znaczących środków finansowych. Wydaje się, że województwo mazowieckie taką masę krytyczną osiągnęło. Warto również pamiętać o pozostałych źródłach pozyskiwania środków z EFRR, a mianowicie Regionalnych Programach Operacyjnych i programie Rozwój Polski Wschodniej, który obejmuje 5 z 16 województw. Nie zostały one uwzględnione w niniejszym opracowaniu, gdyż są to środki rozdzielane na innych zasadach i przede wszystkim są dedykowane jednemu bądź kilku regionom, a co za tym idzie, nie ma tu mowy o równej konkurencji uczelni z różnych regionów, z jaką mamy do czynienia w przypadku POIiŚ, POIG i POKL.

Bibliografia

• B. Ekstowicz, M.J. Malinowski, Polityka strukturalna Unii Europejskiej stymulatorem procesów modernizacji i rozwoju społeczno-ekonomicznego Polski w latach 2007-2015, Adam Marszałek, Toruń 2010.
• K. Głąbicka, M. Grewiński, Polityka spójności społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej, Elipsa, Warszawa 2005.
• K. Kokocińska, Polityka regionalna w Polsce i Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009.
• J. Ładysz, Polityka strukturalna Polski i Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2008.
• D. Murzyn, Polityka Spójności Unii Europejskiej a proces zmniejszania dysproporcji w rozwoju gospodarczym Polski, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• K. Opałek, Zagadnienie teorii prawa i polityki, PIW, Warszawa 1983.
• J.W. Tkaczyński, M. Świstak, E. Sztorc, Projekty europejskie: praktyczne aspekty pozyskiwania i rozliczania dotacji unijnych, C.H. Beck, Warszawa 2011.
• J.W. Tkaczyński, R. Willa, M. Świstak, Fundusze Unii Europejskiej 2007-2013. Cele-Działania-Środki, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008.

Netografia

• Bank Danych Lokalnych GUS www.stat.gov.pl.
• Europejski Fundusz Społeczny, www.efs.gov.pl.
• J. Górniak, M. Jelonek, J. Kwinta-Odrzywołek, J. Skrzyńska, H. Uhl, Ocena wpływu projektów zrealizowanych dzięki funduszom europejskim przez uczelnie wyższe z terenu województwa małopolskiego na wzrost konkurencyjności gospodarczej regionu oraz wzmocnienie potencjału sektora badawczo-naukowego w województwie, www.politykarozwoju.....
• Portal Funduszy Europejskich www.funduszeeuropejs....
• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, www.pois.gov.pl.
• Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, www.poig.gov.pl.
• Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012, www.pois.gov.pl.
• Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012, www.poig.gov.pl.
• Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012, www.efs.gov.pl.