Outsourcing w przedsiębiorstwach branży internetowej

Arkadiusz Mężyński

W ostatnich latach obserwuje się ciągły rozwój branży internetowej, w której coraz większego znaczenia nabiera outsourcing. Przedsiębiorstwa z tej branży są bardzo zróżnicowane: z jednej strony na rynku istnieje wiele jednoosobowych mikroprzedsiębiorstw, z drugiej strony - duże korporacje transnarodowe. Zarówno jedna, jak i druga grupa potrzebują wsparcia w różnych obszarach swojej działalności. Duże firmy często przekazują prowadzenie działań marketingowych związanych z kampaniami reklamowymi wyspecjalizowanym agencjom reklamowym. Z kolei mniejsze firmy, często nie posiadając wystarczającej wiedzy i zaplecza teleinformatycznego, korzystają z usług hostingu oraz kompleksowych rozwiązań dla e-handlu. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zalet i wad outsourcingu, a także możliwości jego zastosowania na przykładzie przedsiębiorstw branży internetowej.

Pojęciem outsourcingu określa się zlecenie innemu, zewnętrznemu podmiotowi prac, które do tej pory wykonywali pracownicy zatrudnieni wewnątrz organizacji. Najczęściej zadania zlecane są firmom wyspecjalizowanym w wykonywaniu danego rodzaju prac, mogącym obsługiwać różną liczbę podmiotów jednocześnie, w zależności od rodzaju prac oraz potrzebnych zasobów ludzkich i materialnych. W Polsce coraz więcej przedsiębiorstw korzysta z zewnętrznych usług teleinformatycznych, co ma szczególne znaczenie w branży internetowej. Rozwój rynku usług outsourcingowych jest zgodny z kierunkiem, który wyznaczają zagraniczne firmy. Po fali popularności outsourcingu usług księgowych i obsługi kadrowo-płacowej przychodzi kolej na przekazanie w ręce niezależnego dostawcy opieki nad częścią lub całością środowiska teleinformatycznego1.

Sprawą, na którą należy zwrócić uwagę, są powiązania pomiędzy usługodawcą i usługobiorcą. W przypadku outsourcingu zleceniodawca nie ingeruje w prace prowadzone przez wykonawcę - koncentruje się jedynie na efektach. Wykonawca natomiast realizuje powierzone mu prace w taki sposób, jaki uważa za stosowny - zgodnie z procesami obowiązującymi wewnątrz jego przedsiębiorstwa. Rozwój outsourcingu, czyli zlecania dostawcom prac wspomagających podstawową działalność firmy, nastąpił głównie w latach osiemdziesiątych XX wieku. Takie podejście do zarządzania firmą znane było dużo wcześniej, lecz było wykorzystywane rzadko i na małą skalę. Obecnie outsourcing jest szeroko stosowany i cały czas się rozwija. Potwierdza to wielu autorów, m.in. Philip Kotler, pisząc w swojej publikacji, że firmy coraz częściej korzystają z usług podwykonawców. Ich maksymą jest zlecanie na zewnątrz tych czynności, które inni zrobią taniej i lepiej, a zostawianie sobie podstawowej działalności2. W literaturze można znaleźć też wiele innych objaśnień tego pojęcia. Międzynarodowe stowarzyszenie firm The Conference Board zdefiniowało outsourcing jako korzystanie z usług podmiotu zewnętrznego w celu wsparcia procesów biznesowych. W ramach tej definicji podmiot zewnętrzny może oznaczać zarówno przedsiębiorstwo niepowiązane, jak też wydzieloną część tej samej spółki macierzystej3. Z kolei według firmy Ernst & Young outsourcing jest częściową rezygnacją z kontroli nad zasobem w zamian za lepszą jakość danego procesu i przewidywalną korzyść ekonomiczną. Nie da się osiągnąć satysfakcjonującej poprawy jakości, jeżeli nie nastąpi częściowa rezygnacja z kontroli4.

W wielu firmach outsourcing już odgrywa kluczową rolę i niejednokrotnie staje się częścią strategii rozwoju, a nie wyłącznie sposobem na obniżenie kosztów. Pojawiają się również twierdzenia, że pozyskiwanie na szeroką skalę kompetencji biznesowych od dostawców zewnętrznych zrodzi poważne konsekwencje - spowoduje zmiany w organizacji firm i wymusi na kadrze zarządzającej zdobycie nowych umiejętności5.

Przedsiębiorstwa branży internetowej

Znaczenie rozwoju internetu dla przedsiębiorstw
Powstanie internetu należy powiązać bezpośrednio z powołaniem przez Departament Obrony USA w latach sześćdziesiątych XX wieku jednostki o nazwie ARPA (Advanced Research Project Agency). Jej głównym zadaniem było prowadzenie badań nad nowymi technologiami teleinformatycznymi, które miały być wykorzystywane dla celów militarnych. Działalność ARPA doprowadziła do powstania zalążka sieci internetowej. Już w latach siedemdziesiątych wiele przedsiębiorstw oraz ośrodków akademickich posiadało własne sieci komputerowe, które mogły pośredniczyć w przekazywaniu informacji w formie elektronicznej. Stąd była już niedaleka droga do kolejnego przełomu w rozwoju przedsiębiorstw oraz gospodarek krajów, a więc do pojawienia się zjawiska globalizacji. Można zatem powiedzieć, że wynalezienie internetu było istotnym impulsem do rozwoju przedsiębiorstw. Potwierdza to A. Budnikowski: Dla globalizacji procesu gospodarowania podstawowe znaczenie miała przede wszystkim rewolucja informatyczna, obejmująca skokowy postęp w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji. Szczególną rolę odegrało pojawienie się i szybkie upowszechnienie przede wszystkim takich wynalazków, jak komputer, fax, internet, telefon komórkowy oraz łączność satelitarna. Ważną okolicznością stał się także bardzo szybki spadek kosztów eksploatacji tych urządzeń obserwowany w ciągu ostatnich lat6.

Zastosowanie internetu w przedsiębiorstwach
Przyglądając się przedsiębiorstwom działającym na rynku, możemy dostrzec, że różnie podchodzą one do zastosowania internetu w swojej działalności. Ze względu na sposób jego wykorzystywania można dokonać umownego podziału przedsiębiorstw na trzy grupy:

  • przedsiębiorstwa niekorzystające z sieci,
  • przedsiębiorstwa korzystające z internetu i traktujące go jako dodatkowe narzędzie lub kanał komunikacji,
  • przedsiębiorstwa korzystające z sieci w sposób zaawansowany.
Do pierwszej grupy należy zaliczyć przedsiębiorstwa, którym internet nie jest potrzebny do prowadzenia działalności. Wynika to z bliskich relacji oraz fizycznego kontaktu z dostawcami i nabywcami. W tym przypadku zamówienia towaru i ewentualne reklamacje dokonywane są podczas kontaktu bezpośredniego lub telefonicznie. Dodatkowym czynnikiem, który często wpływa na brak zastosowania internetu, są ograniczone możliwości systemów informatycznych małych przedsiębiorstw oraz konieczność przeszkolenia personelu. Przykładem takiej grupy przedsiębiorstw mogą być lokalne sklepy spożywcze o małej powierzchni.

W drugiej grupie znajdują się przedsiębiorstwa wykorzystujące internet do prowadzenia działalności. W tym przypadku stosowana jest głównie poczta elektroniczna, ułatwiająca kontakt z partnerami biznesowymi. Przedsiębiorstwa takie często posiadają własną stronę internetową, na której prezentują informacje o ofercie, rodzaju prowadzonej działalności, a także zamieszczają dane kontaktowe dla potencjalnych klientów. Przykładem tego typu przedsiębiorstw są biura tłumaczeń.

Trzecia grupa to przedsiębiorstwa, które wykorzystują internet w sposób zaawansowany i prowadzą własną działalność w oparciu o technologie informatyczne. Niejednokrotnie nie mogłyby one istnieć bez dostępu do sieci. Można do nich zaliczyć m.in. sklepy internetowe, portale internetowe i serwisy społecznościowe.

Liderami wśród przedsiębiorstw trzeciej grupy są:
  • przedsiębiorstwa tworzące wyszukiwarki internetowe,
  • biura podróży i przedsiębiorstwa transportowe,
  • przedsiębiorstwa z branży mediów i rozrywki,
  • przedsiębiorstwa prowadzące handel w internecie.

Charakterystyka outsourcingu

Przyczyny outsourcingu
Ciągły rozwój branży internetowej wymaga nieustannego wdrażania nowych projektów, aby móc sprostać konkurencji i zdobyć przewagę na rynku. Chęć uzyskania przewagi nad konkurencją jest jedną z najczęstszych przyczyn outsourcingu. Przedsiębiorstwa, aby zdobyć lub utrzymać pozycję na rynku, często decydują się na przekazywanie coraz większej liczby zadań i procesów w formie outsourcingu. Niekiedy firmom zewnętrznym zlecane są także działania o charakterze strategicznym . Jednak, jak pisze P. Waszczuk, […] analitycy ostrzegają m.in. przed zbyt pochopnym korzystaniem z usług kilku dostawców outsourcingu jednocześnie. Bolesne mogą okazać się bowiem również błędy związane z zarządzaniem procesami przekazanymi w outsourcing. […] Uwagi klienta wymagają m.in. kwestie transferu wiedzy, praw licencyjnych i wszelkie sytuacje wyjątkowe, nieujęte w kontrakcie8. Podpisywane umowy w tym obszarze powinny być poprzedzone dokładnymi analizami ekonomicznymi.

Kolejną przyczyną korzystania z outsourcingu jest chęć skupienia wszystkich zasobów przedsiębiorstwa na podstawowych procesach i zadaniach. Przedsiębiorstwo, zamiast zatrudniać pracowników specjalizujących się w wielu dziedzinach, może określić swoje cele strategiczne i skoncentrować się tylko na ich realizacji. Wszelkie działania wspomagające mogą zostać powierzone firmom specjalizującym się w poszczególnych dziedzinach. To dodatkowo pozwala na redukcję kosztów bieżącej działalności.

Redukcja kosztów to kolejny czynnik, który wpłynął na rozwój outsourcingu. Procesy zlecane na zewnątrz stają się dla przedsiębiorstw zlecających tańsze i jednocześnie podnosi się ich jakość. Dzieje się tak dzięki efektowi skali, który mogą wykorzystywać firmy outsourcingowe. Przykładowo firma hostingowa, która posiada odpowiednią infrastrukturę informatyczną, może obsługiwać wiele przedsiębiorstw jednocześnie. Gdyby każde z przedsiębiorstw chciało mieć własną infrastrukturę w tym zakresie, musiałoby ponosić zarówno koszt stworzenia i utrzymania całego systemu, jak i zatrudnienia specjalistów do jego obsługi.

Korzyści z outsourcingu
Istnieje wiele korzyści wynikających ze stosowania outsourcingu przez przedsiębiorstwa. Wśród najważniejszych, które przedsiębiorstwa mogą zaobserwować już po pierwszym roku korzystania z usług outsourcingowych, wymienia się9:

  • możliwość skoncentrowania się na podstawowym kierunku działalności (72 proc.),
  • oszczędności i redukcję kosztów (63 proc.),
  • usprawnienie procesu produkcji lub świadczenia usług (40 proc.),
  • zmianę sposobu działalności firmy (35 proc.),
  • kulturę organizacyjną ukierunkowaną na ciągłe doskonalenie (32 proc.),
  • dostęp do innowacyjnych rozwiązań (19 proc.),
  • zdobycie dodatkowej wiedzy (19 proc.),
  • zwiększenie zdolności firmy do skutecznego działania w zakresie fuzji i przejęć (17 proc.),
  • usprawnienie procesu decyzyjnego (15 procent).
Wady outsourcingu
Wyniki jednego z najbardziej aktualnych badań dotyczących wad outsourcingu zostały opublikowane na łamach „Harvard Business Review Polska”10. Ankietowani menedżerowie z Polski zapytani o wady outsourcingu wymienili:
  • utratę kontroli (54 proc.),
  • wysokie ceny usługi outsourcingu (29 proc.),
  • mniejszą elastyczność (22 proc.),
  • gorszą jakość (22 proc.),
  • utratę autonomii (17 proc.) bądź inne wady (12 procent).
    Część respondentów (10 proc.) stwierdziła z kolei, że nie dostrzega żadnych wad.
Natomiast według menedżerów z Europy Zachodniej do wad outsourcingu należą:
  • utrata autonomii (17 proc.),
  • utrata kontroli (15 proc.),
  • mniejsza elastyczność (13 proc),
  • wysokie ceny usługi outsourcingu (10 proc.),
  • gorsza jakość (10 procent).
W tym przypadku część ankietowanych również stwierdziła, że to rozwiązanie nie ma wad (17 procent). Podstawowe różnice pomiędzy menedżerami z Polski a menedżerami z Europy Zachodniej dotyczą utraty kontroli i cen outsourcingu. Polscy menedżerowie obawiają się utraty kontroli, co może wynikać z przeświadczenia, że tylko oni są w stanie zająć się najlepiej sprawami strategicznymi swojego przedsiębiorstwa. Dodatkowo według nich ceny usług outsourcingu są zbyt wysokie.

Zastosowanie outsourcingu w przedsiębiorstwach branży internetowej

Hosting
Usługa hostingu polega na wynajęciu miejsca na twardych dyskach serwerów, których zawartość jest udostępniana za pomocą łącza z internetem. Dostawcy, oprócz samej powierzchni dysków, oferują również inne usługi, do których można zaliczyć m.in. udostępnianie systemów do zarządzania treścią stron internetowych, kont poczty elektronicznej czy systemów statystycznych, pozwalających monitorować ruch na dysku lub stronie internetowej.

Przedsiębiorstwo korzystające z usług firmy hostingowej powierza jej zarządzanie serwerami i jakością łącza internetowego, aktualizację oprogramowania oraz wiele pomniejszych czynności. Dzięki temu nie musi utrzymywać skomplikowanego systemu informatycznego i zatrudniać specjalistów w tym zakresie. Przykładami firm hostingowych w Polsce są Home.pl i Az.pl.

Dostawa informatycznych systemów wspomagających i oprogramowania
Outsourcing w obszarze systemów informatycznych i oprogramowania polega na przekazaniu usługodawcy do wykonania i utrzymania całości lub części systemu informatycznego przedsiębiorstwa. Na rynku istnieje wiele firm specjalizujących się w dostarczaniu oprogramowania dopasowanego do indywidualnych wymagań klienta. Dostarczone oprogramowanie może być małym systemem umożliwiającym automatyzację poszczególnych procesów przedsiębiorstwa, może to być również kompleksowy system informatyczny oparty na hurtowni danych i specjalistycznym oprogramowaniu. Outsourcing dotyczący systemów wspomagających działanie procesów przedsiębiorstwa rozpoczyna się na ogół analizą wymagań klienta. Następnie powstaje system informatyczny, który jest testowany i wdrażany w przedsiębiorstwie, a po jego wdrożeniu usługodawca utrzymuje i monitoruje to rozwiązanie.

Kompleksowe rozwiązania dla e-handlu
Wraz z rozwojem handlu w internecie stopniowo zaczęły rozwijać się systemy umożliwiające kompleksowe zarządzanie sklepem internetowym. Do największych dostawców kompleksowych rozwiązań dla polskich sklepów internetowych według udziału w rynku należą11:

  • Soteshop - 13,9 proc.,
  • KQS.store - 13,4 proc,
  • iStore.pl - 9,3 proc,
  • osCommerce - 8,9 proc.,
  • Shoper.pl - 8,6 proc.,
  • Otwarte24.pl - 6 proc.,
  • Home.pl Business Shop - 5,1 proc.,
  • IAI-Shop.com - 5 procent.
Pozostałe kompleksowe platformy handlu elektronicznego zanotowały udziały poniżej 5 procent. Dzięki tym rozwiązaniom przedsiębiorstwa prowadzące działalność według modelu tradycyjnego mogą w prosty sposób przenieść całą swoją działalność lub jej część do internetu. W ten sposób sieć staje się dodatkowym kanałem sprzedaży produktów.

Projektowanie witryn WWW
W obecnych czasach ważnym elementem każdego przedsiębiorstwa jest jego witryna internetowa. W zależności od potrzeb może ona przybierać różne formy - od prostej wizytówki zawierającej informacje o firmie po rozbudowany system portalowy lub stronę e-commerce. Projektowaniem witryn zajmują się zarówno pojedyncze osoby, jak i specjalistyczne agencje reklamowe. W przypadku prostych stron zawierających informacje o przedsiębiorstwie takie zadanie może zostać przekazane jednej osobie lub małej firmie. W przypadku rozbudowanych witryn projekty powinny wykonywać zespoły posiadające odpowiednie kwalifikacje: programiści, webmasterzy, graficy, projektanci użyteczności (usability) i inne osoby, w zależności od zakresu i potrzeb klienta.

Pomimo odmienności poszczególnych witryn przedsiębiorstwa świadczące usługi projektowania mogą korzystać z efektu skali, utrzymując odpowiednio wykwalifikowany personel i kierując go do pracy przy różnych projektach.

Pozycjonowanie w wyszukiwarkach internetowych
Przyczyną rozwoju tego typu usług było powstanie wyszukiwarek internetowych i popularność, jaką zdobyły one wśród internautów. Według Norman Nielsen Group użytkownicy poszukujący w sieci rozwiązań lub informacji w 88 proc. przypadków udają się od razu na strony wyszukiwarek internetowych, które zmieniły się w świadomości użytkowników w „maszyny dające odpowiedzi”12.

Proces optymalizacji witryn pod kątem wyszukiwarek internetowych (SEO - search engine optimization) jest skomplikowany i wymaga specjalistycznej wiedzy z wielu dziedzin. Tylko największe firmy z branży internetowej mogą sobie pozwolić na utrzymywanie własnych specjalistów - wówczas dogłębna znajomość własnej firmy pozwala im w znacznym stopniu wykorzystać jej potencjał. Inne przedsiębiorstwa mogą przekazywać tego typu prace firmom zewnętrznym. Działania z zakresu SEO polegają na jak najlepszym wypromowaniu witryny w wyszukiwarkach internetowych. Dzięki temu przedsiębiorstwo może znacznie poprawić swoją pozycję konkurencyjną, co w konsekwencji może przełożyć się m.in. na większą sprzedaż lub lepszą znajomość marki.

Usługi marketingowe
Usługi marketingowe są realizowane na ogół przez agencje interaktywne i domy mediowe. W większości przypadków zleceniodawcami są duże przedsiębiorstwa z branży internetowej, które dysponują odpowiednimi budżetami przeznaczanymi na ten cel. Mniejsze firmy starają się prowadzić działania marketingowe we własnym zakresie.

Wybrane usługi marketingowe w branży internetowej to:
  • kompleksowe prowadzenie kampanii w sieci,
  • tworzenie kreacji i banerów dla akcji marketingowych,
  • opracowywanie strategii marketingowej,
  • wsparcie w zakresie SEO,
  • obsługa firmy w zakresie działań PR.
Usługi logistyczne
Wraz z rozwojem e-handlu swoją działalność rozwinęły firmy zajmujące się dostarczaniem przesyłek. Rynek sklepów i aukcji internetowych opiera się w większości przypadków na zamówieniach dokonywanych przez klienta detalicznego za pośrednictwem internetu. Po przeprowadzeniu transakcji w sieci produkty są przesyłane do zamawiającego drogą tradycyjną.

W przypadku klientów wysyłających dużą liczbę paczek możliwe jest indywidualne negocjowanie warunków i opłat za dostawy. Oprócz korzystania z usług dostarczania przesyłek, przedsiębiorstwa branży internetowej mogą, w zależności od potrzeb, wynajmować powierzchnię magazynową. W takim przypadku usługodawca może dodatkowo zapewnić ochronę obiektu, dostęp do infrastruktury teleinformatycznej oraz w razie konieczności rozszerzyć powierzchnię magazynową.

Usługi badawcze rynku
Przedsiębiorstwa branży internetowej muszą znać potrzeby internautów, aby móc się dostosować do ich preferencji. Na polskim rynku funkcjonuje wiele firm i organizacji specjalizujących się w badaniach rynku internetowego, które publikują cykliczne raporty dla całej branży. Przedsiębiorstwa zainteresowane bardziej szczegółowymi badaniami (np. sklepy internetowe) mogą zlecić przygotowanie raportów dotyczących m.in. preferencji zakupowych internautów. Tego typu raporty są ważnym elementem, pozwalającym przedsiębiorstwom podejmować strategiczne decyzje. Na polskim rynku przykładem firmy, której można zlecić przeprowadzenie tego typu badań, jest Gemius SA.

Usługi analityczne
Przedsiębiorstwa posiadające rozbudowane strony internetowe, aby uzyskać dane na temat zachowań użytkowników poruszających się po witrynie, mogą skorzystać ze specjalistycznych usług. Firmy oferujące tego typu rozwiązania posiadają zaawansowane systemy statystyk. Informacje, które można dzięki nim zdobyć, to m.in.: dane o źródłach wejścia na stronę, sposobie poruszania się po witrynie (kliknięcia linków), czasie spędzonym na witrynie i stronach wyjścia z witryny. Na tej podstawie przedsiębiorstwo może uzyskać wiedzę na temat własnej strony internetowej i dostosować ją do potrzeb użytkowników. Również w tym przypadku usługodawcy korzystają z efektu skali, oferując własny system analityczny wielu przedsiębiorstwom jednocześnie.

Podsumowanie

Zjawisko outsourcingu w przedsiębiorstwach branży internetowej nabiera coraz większego znaczenia. Przedstawione przykłady zastosowania outsourcingu dotyczą głównie zadań i procesów mających bezpośredni wpływ na działania podejmowane przez przedsiębiorstwa w sferze związanej z internetem. Nie jest to jednak lista zamknięta. Jej zadaniem jest pokazanie, jak wiele obszarów przedsiębiorstwa mogą przekazywać w outsourcing.

Do głównych zalet outsourcingu należy zaliczyć możliwość skoncentrowania się przedsiębiorstw na ich podstawowej działalności, a także obniżenie kosztów bieżącej działalności. Jest to szczególnie istotne w branży internetowej, w której ogromne znaczenie ma technologia. Dzięki outsourcingowi technologia przestała być barierą wejścia na rynek, jak to miało miejsce jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.

Dotychczasowe tempo rozwoju internetu pozwala przypuszczać, że w najbliższej przyszłości pojawią się nieznane dotąd usługi oraz powstaną przedsiębiorstwa działające według nowych modeli biznesowych. Dlatego też outsourcing może nabierać coraz większego znaczenia.

Bibliografia

  • Badanie Ernst & Young Outsourcing - narodziny fragmentacji, „Harvard Business Review Polska”, luty 2010.
  • Badanie polskich sklepów internetowych, Internet Standard/ PBI, 2009.
  • A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2006.
  • M. Gottfredson, R. Puryear, S. Philips, Strategiczne pozyskiwanie źródeł dostaw, „Harvard Business Review Polska” 2005, nr 31.
  • M. Jurczak, Różne rozumienie outsourcingu, „Harvard Business Review Polska”, luty 2010.
  • P. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005.
  • R. Nawrocki, Raport Outsourcing w Polsce w 2006, The Conference Board, 2006.
  • J. Nielsen, H. Loranger, Optymalizacja funkcjonalności serwisów internetowych, Helion, Gliwice 2007.
  • P. Waszczuk, Outsourcing, czyli alians, „Computerworld”, dodatek „Raport specjalny Outsourcing” 2010, nr 9 (886).
  • P. Waszczuk, Uwaga na multisourcing!, „Computerworld”, dodatek „Raport specjalny Outsourcing” 2010, nr 9 (886).

Informacje o autorze

zobacz podgląd
ARKADIUSZ MĘŻYŃSKI

Autor jest doktorantem w Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Jego zainteresowania naukowe dotyczą zagadnień związanych z wykorzystaniem internetu w przedsiębiorstwach, marketingiem internetowym oraz handlem elektronicznym.

Komentarze

Nie ma jeszcze komentarzy do tego artykułu.

dodaj komentarz dodaj komentarz

Przypisy

1 P. Waszczuk, Outsourcing, czyli alians, „Computerworld” 2010, nr 9 (886), dodatek „Raport specjalny Outsourcing”, s. 4.

2 P. Kotler, Marketing, REBIS, Poznań 2005, s. 33.

3 R. Nawrocki, Raport Outsourcing w Polsce w 2006, The Conference Board, s. 4.

4 Badanie Ernst & Young Outsourcing - narodziny fragmentacji, „Harvard Business Review Polska”, luty 2010.

5 M. Gottfredson, R. Puryear, S. Philips, Strategiczne pozyskiwanie źródeł dostaw, „Harvard Business Review Polska” 2005, nr 31, s. 91.

6 A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2006, s. 18.

7 P. Waszczuk, Outsourcing, czyli alians, dz.cyt., s. 4.

8 P. Waszczuk, Uwaga na multisourcing!, „Computerworld” 2010, nr 9 (886), dodatek „Raport specjalny Outsourcing”, s. 3.

9 Procent ankietowanych dyrektorów największych firm w Polsce, którzy wybrali daną odpowiedź na pytanie o korzyści z outsourcingu. Wg. R. Nawrocki, Raport Outsourcing w Polsce w 2006, The Conference Board, s. 4.

10 M. Jurczak, Różne rozumienie outsourcingu, „Harvard Business Review Polska”, luty 2010, s. 17.

11 Badanie polskich sklepów internetowych, Internet Standard/ PBI, marzec 2009.

12 J. Nielsen, H. Loranger, Optymalizacja funkcjonalności serwisów internetowych, Helion, Gliwice 2007, s. 62.