» E-mentor nr 2 (29) / 2009

Gwałtowny rozwój cywilizacji informatycznej obliguje do poszukiwania nowych ścieżek edukacyjnych, które mają ułatwić podmiotom kształcenia funkcjonowanie w zmieniającej się rzeczywistości. Wymaga to kompleksowego i rzetelnego przyjrzenia się obecnemu systemowi nauczania, modyfikowania go, dodawania nowatorskich pomysłów i rozpatrywania napotykanych problemów. Umożliwi to uczniom lepszy start na rynku pracy i osiągnięcie zawodowych sukcesów.

Edukacja w podstawowym znaczeniu jest dziełem przygotowania dzieci, młodych ludzi oraz dorosłych do aktywnego udziału w często nieokreślonym co do nowego kierunku procesie zachodzących i często zaskakujących nas przemian¹.

Współcześnie treści nauczania, formy kształcenia, stopień umasowienia edukacji stanowią o przynależności do tzw. społeczeństwa rozwiniętego.

Edukacja nabiera szczególnego znaczenia w czasach transformacji społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo oparte na wiedzy. W związku z tym treści kształcenia powinny spełniać oczekiwania obecnego rynku pracy, uwzględniając przy tym prognozowane zmiany na świecie, w różnych organizacjach (szkołach, administracyjnych itd.)².

Konieczne jest zatem przygotowanie człowieka już w okresie edukacji szkolnej do życia w zmieniającym się środowisku. Wymaga to wyposażenia go w uniwersalne i zarazem elastyczne kompetencje cywilizacyjne, takie jak: zdolność do przyjmowania nowości, do innowacyjności, otwartość. Obecnie promuje się pogląd o konieczności edukacji nowoczesnej, odrzucającej stare, skostniałe sposoby nauczania.

W modelu organizacyjnym zaznacza się potrzebę odmasowienia edukacyjnego - pewnego rodzaju alternatywności, wynikającej z przechodzenia ze struktury pionowej na rzecz struktur poziomych³. Odmasowienie edukacyjne polega na decentralizacji systemu kształcenia. Inicjatorami powstawania nowych szkół, oprócz instytucji państwowych, będą także różne organizacje o charakterze społecznym, politycznym czy też pojedyncze jednostki.

Edukacja jest całożyciowym aktem, nieprzerwanym i zintegrowanym procesem, niedającym się zamknąć tylko w jednym okresie ludzkiego życia⁴. Łączy ona zatem liczne, różniące się od siebie procesy edukacyjne i wychowawcze w trzech wymiarach:

• czasowym - działania edukacyjne oraz wychowawcze skierowane na człowieka w okresie całego jego życia. Edukacja integruje zatem w zwarty system dydaktyczno-wychowawczy: wychowanie w okresie żłobka, pozaszkolne, szkolne, aż do działań edukacyjnych, kulturalnych i rozrywkowych w ostatnim etapie życia;
• przestrzennym - różne instytucje i środowiska: szkoła, dom rodzinny, zakłady pracy, stowarzyszenia, instytucje rekreacyjne, placówki kulturalne itd.;
• jakościowym - różne stopnie trudności zajęć⁵.

Celem tych zabiegów jest m.in. wytworzenie swoistych umiejętności interpersonalnych, stanowiących ważny mechanizm równowagi we wszelkich stosunkach społecznych.

Biorąc pod uwagę zabiegi czysto praktyczne, R. Łukaszewicz stwierdza, że edukacja jest procesem celowego tworzenia, organizowania i reorganizowania okazji dla urzeczywistniania się życia ludzkiego w jego humanistycznych treściach⁶.

Wyniki badań przeprowadzanych w różnych krajach (m.in. w Stanach Zjednoczonych, Belgii, Norwegii, Polsce, Australii) jednoznacznie wskazują, że sprecyzowane cele życiowe znacząco wpływają na aktywność człowieka. Ponadto pomagają one zorganizować codzienne życie, dookreślić osobistą ścieżkę rozwoju itd. Poprawa ogólnego dobrostanu, motywacja do większego wysiłku i wytrwałości oraz wybór optymalnych strategii działania zależą od dobrania odpowiednich celów⁷.

Strategie konstruowania własnej przyszłości (KWP) są zbiorami reguł (sposobów), za pomocą których jednostka tworzy scenariusz swojego dalszego życia, a więc selekcjonuje informacje, przetwarza je i dokonuje wyborów. Tworzy program koordynujący kształtowanie własnych celów i planowanie sposobów ich osiągnięcia⁸.

Konstruowanie własnej przyszłości sprzyja osiąganiu przez jednostkę autonomiczności. Jest to swoiste przejście od poddawania się wpływom otoczenia, przez naśladowanie innych, aż do indywidualnego kreowania własnej mapy celów i sposobów ich realizacji.

Ogromna większość ludzi, zdaniem K. Dąbrowskiego, posiada potencjał rozwojowy. Aspektami tegoż potencjału są: wrażliwość, uzdolnienia czy zainteresowania, a jego doskonalenie sprzyja poprawie zdrowia psychicznego. To zaś korzystnie wpływa na hierarchizację wartości i celów oraz rozwój osobowości⁹.

Współcześnie uczenie się jest koniecznością. Teoria kształcenia ustawicznego wyraża się w haśle: Uczyć się, żeby lepiej nauczyć się, jak się uczyć¹⁰. Bez nauki trudno jest odnaleźć się w zmieniającym świecie. Uczenie się zawiera cztery podstawowe wymiary:

• uczyć się, aby poznać,
• uczyć się, aby działać,
• uczyć się, aby żyć wspólnie,
• uczyć się, aby być¹¹.

W każdym z tych przypadków człowiek stanowi centrum działań edukacyjnych, ważne jest zatem inwestowanie w jego talenty, zainteresowania, umiejętności.

Uczenie się staje się stylem życia, wyraża indywidualne dążenia jednostki. Opiera się na zasadach personalistycznych, jak: poszanowanie praw i potrzeb pojedynczego podmiotu edukacyjnego, dostosowanie przekazywanych informacji do zainteresowań oraz możliwości ucznia, studenta itd. Uczenie się (jako styl życia) charakteryzuje się otwartością, gotowością do zmian, aktywnością, reinterpretacją przeszłości oraz własnych doświadczeń.

Samo uczenie się jest procesem ciągłym, polegającym na adaptacji do zmian, umiejętności praktycznego wdrażania wiedzy w codziennym życiu¹².

Nauka stała się stymulatorem wzrostu gospodarczego, przeobrażeń społecznych, kulturowych, światopoglądowych itp. Wraz z powstaniem społeczeństwa informacyjnego zadaniem edukacji szkolnej stało się przygotowanie uczniów do kreatywnego uczestnictwa w kulturze oraz wartościowego wykorzystywania nowych możliwości nauki, pracy i życia w cywilizacji informacyjnej¹³. Placówki oświatowe mają nie tylko przekazywać wiedzę i umiejętności, ale także inspirować postawę twórczą, uczyć samodzielnego działania, zachęcać do samokształcenia. Nowoczesna szkoła ma za zadanie kształcić ludzi zaradnych, prężnych, inteligentnych, odpornych się na stres, mobilnych, elastycznych, otwartych, kreatywnych, nastawionych na odnoszenie sukcesów. Tylko takie osoby mogą prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie ryzyka, gdzie zaledwie 20 proc. ludzi przeznaczonych jest do wykonywania szanowanych społecznie zawodów.

U. Beck słusznie zauważył, że wykształcenie i czujne obchodzenie się z informacjami otwierają nowe sposoby obchodzenia się z ryzykiem, unikania go¹⁴. Należy więc kształcić osoby do świadomego reagowania na otrzymywane z mediów informacje, ich racjonalizowaną selekcję, skuteczne wykorzystanie do osiągania własnych celów. Powinnością nauczycieli, wykładowców jest także przestrzeganie przed bezkrytycznym odbiorem wiadomości przekazywanych przez media oraz przed zachłanną konsumpcją.

Czynnikami determinującymi nowoczesną edukację są kontakty międzynarodowe¹⁵. Jest to związane ze wzrostem zapotrzebowania na umiejętności posługiwania się językami obcymi, znajomością kultury, religii itd. poszczególnych narodów. Koniecznością jest także rozumienie różnych poglądów, systemów wartości, sposobów myślenia. Sprzyja to tolerancji, integracji międzynarodowej, walce z własnymi uprzedzeniami, społecznymi stereotypami itd.

Edukacja nabiera szczególnego znaczenia we współczesnym świecie. Uważa się ją za głównego architekta przemian cywilizacyjnych¹⁶. Obecnie mają miejsce dwa znaczące procesy. Pierwszy jest dążeniem do zachowania tradycji, pielęgnowania wypracowanych wzorów, a drugi to przekonanie o potrzebie edukacji zgodnej z obecnymi wyzwaniami cywilizacyjnymi.

Edukacja wymaga zarówno sporego wysiłku, jak również pewnej świadomości. Konieczna jest w sytuacji, kryzysu nowoczesności, gdy świat całkowicie odbiega od swego dawnego wizerunku i zmierza do bliżej nieprzewidywalnego jutra.

W ciągle ewoluującej złożoności strukturalnej i funkcjonalnej nowoczesnych społeczeństw wzrasta konieczność wzbogacania zdolności człowieka do reagowania na złożoność otoczenia. Wymóg ten nie może być ślepy, musi być pewnym kompromisem między tym, co człowiek może, tym czego chce, a tym co powinien¹⁷. Zapewnia to autonomię wyborów i działań, prowadząc do korzystnych przemian osobowości osoby podlegającej temu procesowi. Edukacja jest odpowiednim narzędziem, zarówno do poznania człowieka (jego potrzeb, zainteresowań, możliwości), jak i odpowiedniego wprowadzenia go do współczesności, ukierunkowującym działania jednostki na przyszłość.

Edukacji, jak zauważa M. Pakuła, należy przypisywać funkcję istotnej wartości życia; wartości, która jest motorem kreacji człowieka, samorealizacją, a przez to stanowi o sensie życia¹⁸. Posiada zatem walor użyteczności praktycznej, jest wartością autoteliczną oraz znaczącym czynnikiem humanizacji środowiska życia człowieka.

Szeroko rozumiana aktywność, w której ważną rolę odgrywa właśnie edukacja, spełnia funkcję samorealizacyjną¹⁹. Służy ona wzbogacaniu własnej osobowości, zachowaniu sprawności intelektualnej, zwiększeniu poczucia własnej wartości i bezpieczeństwa oraz lepszej orientacji w rzeczywistości.

Wychowanie, zdaniem J. Deweya, musi się rozpoczynać od wglądu psychologicznego w zdolności, zainteresowania i przyzwyczajenia dziecka i to musi też stanowić kryterium we wszystkich poczynaniach wychowawczych²⁰.

Idea kształcenia do mistrzostwa (mastery teaching), zwana także koncepcją kształcenia sprawczego, wydaje się być znamienna przy określaniu przyszłych zadań edukacji²¹. Nowe społeczeństwo wymaga kształcenia człowieka jako sprawcy potrafiącego w niekonwencjonalny, twórczy sposób rozwiązywać problemy różnej natury (gospodarcze, polityczne, ekonomiczne).

Kształcenie do mistrzostwa w ścisły sposób powiązane jest z koncepcją podziału wiedzy na:

• deklaratywną (przedmiotową), typu: "wiedzieć, że", czyli wiadomości o faktach,
• proceduralną (czynnościową), typu: "wiedzieć, jak", czyli umiejętności, metody pozwalające rozwiązać problemy, sprawności²².

Szczególnie drugi rodzaj wiedzy (wiedza proceduralna) jest niezbędny do skutecznego działania, rozwijania własnej osobowości, twórczości człowieka XXI wieku.

Do form i metod kształcenia ludzi sprawczych należą:

• nauczanie poprzez działanie,
• rozwijanie ciekawości poznawczej uczniów,
• kształtowanie otwartości umysłu młodego człowieka,
• kształtowanie postawy badawczej wobec świata,
• wdrożenie do systemu edukacji ustawicznej,
• kształtowanie określonych wartości moralnych.

Ważnym zadaniem, jakie powinna spełniać szkoła nastawiona ku przyszłości, jest samokształcenie młodego pokolenia. W obliczu informatyzacji życia przeciętnego człowieka samokształcenie jako rodzaj działalności edukacyjnej nabiera szczególnego znaczenia.

Samokształcenie jest procesem samodzielnego przyswajania sobie nowej wiedzy i samodzielnego wyrabiania sprawności umysłowych oraz praktycznych opartych na przyswojonej wiedzy. Zatem jest procesem samodzielnego kształtowania swojego intelektu, zdolności i umiejętności poznawczych, zainteresowań, zamiłowań i poglądów²³.

Priorytetem nauczycieli jest uświadomienie uczniom możliwości, ale i zagrożeń, jakie niesie ze sobą współczesny zglobalizowany świat, co ma pomóc im odnieść osobisty sukces w zmieniającej się rzeczywistości społecznej, kulturowej, ekonomicznej i politycznej.

Podsumowanie

Edukacja jest bezsprzecznie procesem całożyciowym i wyłącznie tak należy ją rozpatrywać, zaś do obowiązków nauczyciela należy uświadomienie tego faktu uczniom. Innym zadaniem, przed którym niewątpliwie stoi szkolnictwo, jest wspieranie podmiotów nauczania w procesie samokształcenia - swoistego samodoskonalenia osobowości, planowania własnej kariery zawodowej. Przeciwdziała to marginalizacji istniejącego systemu edukacyjnego, co jest, niestety, dużym zagrożeniem dla obecnych, kierujących się skostniałymi metodami nauczania, szkół.

Bibliografia

• U. Beck, Społeczeństwo ryzyka - w drodze do innej nowoczesności, SCHOLAR, Warszawa 2002.
• F. Bereźnicki, Szkoła współczesna w toku przemian, [w:] W. Kojsa (red.), Szkoła wobec społecznych i kulturalnych wyzwań globalizacji, Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2003.
• A. Borowska, Kształcenie dla przyszłości, Żak, Warszawa 2004.
• A. Chodubski, Edukacja a wartości cywilizacji współczesnej, [w:] W. Kojsa (red.), Wartości - Edukacja - Globalizacja, Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2002.
• O. Czerniawska, Uczenie się jako styl życia, "Edukacja Dorosłych" 1997, nr 2.
• K. Dąbrowski, Co to jest zdrowie psychiczne?, [w:] tegoż (red.), Zdrowie psychiczne, PWN, Warszawa 1979.
• J. Dewey, Moje pedagogiczne credo, Żak, Warszawa 2005.
• L. Gabryś, Wyzwania globalizacji wobec systemu edukacji, [w:] W. Kojsa (red.), Szkoła wobec społecznych i kulturalnych wyzwań globalizacji, Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2003.
• R. Łukaszewicz, Edukacja z wyobraźnią, systemowy obraz edukacji, [w:] B. Śliwierski (red.), Edukacja alternatywna - dylematy teorii i praktyki, Impuls, Kraków 1992.
• Z. Matulka, Aktywizacja intelektualna w procesie samokształcenia, "Edukacja Dorosłych" 1997, nr 1.
• M. Pakuła, Edukacja jako czynnik poprawy jakości życia ludzi starszych, "Edukacja Dorosłych" 1996, nr 3.
• T. Pilch, I. Lepalczyk, Człowiek w zmieniającym się świecie, Żak, Warszawa 1995.
• A. Radziewicz-Winnicki, A. Roter, Ryzyko transformacyjne nowego ładu społeczno- edukacyjnego, Wydawnictwo Śląskiej Wyższej Szkoły Zarządzania, Katowice 2004.
• W. Strykowski, Szkoła współczesna i zachodzące w niej procesy, [w:] W. Strykowski J. Strykowska, J. Pieluchowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, eMPi2, Poznań 2003.
• C. Timoszyk-Tomczak, Z. Zaleski, Rola osobowości w konstruowaniu własnej przyszłości, [w:] G.E. Kwiatkowska (red.), Wybrane zagadnienia psychologii współczesnej, WUMSC, Lublin 2004.
• A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996.
• A. Zawadzka, Uwarunkowania wychowania do czasu wolnego w rodzinie i w środowisku lokalnym ludzi III wieku, "Edukacja Dorosłych" 1995, nr 2.