System studiów i wybrane programy kształcenia w najlepszych uczelniach europejskich
Stanisław Macioł
Proces reformowania szkolnictwa wyższego na kontynencie europejskim - zgodnie
z założeniami Deklaracji Bolońskiej (1999 r.), jak i Strategii Lizbońskiej (2000 r.) - nabiera
w ostatnim okresie wyraźnego przyśpieszenia1. Do 2010 roku powinna bowiem być zakończona budowa wspólnego europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. Obecnie
w większości państw europejskich trwają jeszcze prace związane z projektowaniem
i wdrażaniem krajowej struktury (ramy) kwalifikacji, która ma zapewnić przejrzystość
i porównywalność poziomów kwalifikacji (dyplomów, świadectw i innych certyfikatów) - niezależnie od miejsca ich uzyskania2. Jednocześnie w wielu uczelniach programy kształcenia są modyfikowane pod kątem oczekiwanych efektów (learning outcomes), a więc tego, co student powinien wiedzieć, rozumieć i potrafić zrobić po zakończeniu danego okresu kształcenia3. Programy te powinny też w jak największym stopniu odpowiadać potrzebom gospodarki4.
W dyskusji nad reformą polskiego systemu szkolnictwa wyższego, w tym nad opublikowanymi ostatnio przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pakietami propozycji, zatytułowanymi: Partnerstwo dla wiedzy - reforma studiów i praw studenckich; Partnerstwo dla wiedzy - nowy model kariery akademickiej oraz Partnerstwo dla wiedzy - nowy model zarządzania szkolnictwem wyższym, warto odwołać się również do sprawdzonych rozwiązań stosowanych w najlepszych uczelniach europejskich. Bez podobieństwa reguł
i struktur kształcenia nie wydaje się bowiem możliwe pełne umiędzynarodowienie polskich uczelni oraz osiągnięcie porównywalnej jakości kształcenia. W niniejszym artykule5 ograniczamy się do programów kształcenia w zakresie ekonomii, zarządzania oraz nauk społecznych w czterech renomowanych uczelniach angielskich i jednej francuskiej.
W powszechnej opinii środowisk: akademickiego i gospodarczego oraz fachowych rankingów najlepszymi uczelniami w Europie są: University of Cambridge oraz University of Oxford. Te dwie angielskie uczelnie należą też do czołowej dziesiątki najlepszych uniwersytetów na świecie, zajmując w najnowszym rankingu Shanghai Jiao Tong University World Ranking 2008 - Top 500 World Universities odpowiednio miejsca 4 i 10. Na tej liście na 22. miejscu sklasyfikowana jest trzecia uczelnia europejska - UCL (University College London). W wymienionych uniwersytetach ugruntowaną pozycję mają wydziały ekonomii oraz nauk społecznych. Wielu laureatów Nagrody Nobla, w tym z ekonomii, to właśnie wykładowcy lub absolwenci tych uczelni.
Z kolei do grona najlepszych europejskich uczelni ekonomicznych zalicza się LSE (London School of Economics and Political Science), a do uczelni typowo biznesowych - francuską HEC Paris. Poświadcza to m.in. ranking Financial Times - European Business School Rankings, według którego oferowany przez HEC program studiów magisterskich
z zarządzania ma najwyższe oceny w Europie, a program LSE zajmuje trzecią pozycję6.
O wysokiej randze edukacyjnej LSE świadczyć może również liczba Nagród Nobla uzyskanych przez jej wykładowców (14). Warto podkreślić, że HEC oraz LSE są członkami Community of European Management Schools and International Companies (CEMS) - organizacji reprezentowanej przez najlepszą uczelnię ekonomiczną z danego kraju. Dodajmy, że do CEMS należy też Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
Organizacja studiów i standardy kształcenia w uczelniach angielskich
W Anglii uczelnie są instytucjami mającymi - na mocy edyktu królewskiego lub ustawy parlamentu - uprawnienia do tworzenia własnych programów kształcenia oraz przyznawania własnych tytułów (stopni)7. Od wielu lat prowadzą one studia na trzech poziomach: licencjackim, magisterskim i doktoranckim.
Studia I stopnia (undergraduate) trwają z reguły trzy lata i kończą się tytułem Bachelor (w zależności od programu kształcenia i (lub) uczelni jest to: Bachelor of Arts - BA, Bachelor of Science - BSc, Bachelor of Laws - LLB). Z kolei studia II stopnia (graduate) trwają na ogół od roku do dwóch lat i kończą się tytułem Master (np.: Master of Arts - MA, Master of Science - MSc, Master of Laws - LLM, Master of Philosophy - MPhil, Master of Research - MRes), natomiast studia doktoranckie wymagają od trzech do czterech lat nauki (w trybie niestacjonarnym trwają one nieco dłużej), a ich uczestnicy mają status studentów. Dyplomy ukończenia studiów nie są firmowane przez państwo (jak np. w Polsce), ale przez wydające je uczelnie. Ponadto poszczególne programy kształcenia na stopień nie odpowiadają ściśle polskiemu pojęciu "kierunek studiów", lecz - jako subject projektowany przez uczelnię - cechują się zróżnicowanym stopniem specjalizacji wiedzy w ramach określonej dyscypliny bądź dwóch lub więcej dyscyplin.
Rekrutacja na studia w Anglii odbywa się za pośrednictwem UCAS (Universities
& Colleges Admissions Service). Głównym kryterium selekcji są wyniki uzyskane na maturze. Renomowane uniwersytety stosują też dodatkowe kryteria, najczęściej w postaci rozmowy kwalifikacyjnej z częścią wstępnie wyselekcjonowanych już kandydatów. Przyjęcia na studia odbywają się na konkretny program, kierunek kształcenia. Przeciętnie około 1/3 wymiaru programu studiów pozostaje do dyspozycji studenta, z przeznaczeniem na wybór przedmiotów zgodnych z jego zainteresowaniami, w tym przedmiotów spoza danego kierunku lub wydziału. To rozwiązanie zapewnia uzyskanie szerszego (interdyscyplinarnego) profilu wykształcenia i jest przejawem dbałości uczelni o zapewnienie swoim absolwentom danego kierunku studiów potencjalnie większych możliwości zatrudnienia.
W uczelniach angielskich studia na stopień prowadzone są głównie w formie studiów stacjonarnych (full-time). Studia niestacjonarne (part-time), zwłaszcza na poziomie licencjackim (undergraduate) są nieliczne.
Studia w Anglii są odpłatne. Czesne za rok studiów wynosi w przypadku I stopnia 3145 GBP dla osób z kraju i UE, a dla pozostałych średnio ponad 10 tys. GBP, natomiast za studia II stopnia - w zależności od kierunku studiów - kilkanaście tysięcy GBP.
Warto dodać, że w Anglii jedynie około 25 proc. absolwentów studiów I stopnia podejmuje naukę na studiach magisterskich (w przypadku najlepszych uczelni odsetek ten jest dwukrotnie wyższy), pozostali absolwenci z tytułem Bachelor podejmują pracę zawodową.
- programy studiów (degree programmes) - prowadzone są w tzw. systemie course-unit. Z reguły w roku akademickim studenta obowiązuje zaliczenie przedmiotów o łącznej wartości 4 units, przy czym dany przedmiot (kurs) może mieć wartość 1.0 unit lub 0,5 unit;
- system punktów ECTS (European Credit Transfer System) używany jest dotąd wyłącznie do celów transferu punktów na potrzeby wymiany studentów, np. w programie Erasmus. Poszczególne uczelnie brytyjskie mają jednak własne systemy punktowe, które służą planowaniu i prowadzeniu kształcenia, rejestrowaniu postępu w nauce poszczególnych studentów - systemy te opierają się na efektach kształcenia uwzględniających nominalny nakład pracy studenta9;
- każda z uczelni posiada bardzo dobrze funkcjonujący system opieki naukowej nad studentem - tzw. system tutorski;
- studenci mają dużą swobodę w kształtowaniu programu studiów, gdyż mogą wybrać około 1/3 przedmiotów, także z innych wydziałów;
- system studiów opiera się na samodzielnym studiowaniu - pracy własnej studenta, a liczba godzin zajęć dydaktycznych na uczelni jest stosunkowo niewielka (około 240 godzin rocznie; przedmiot o wartości 1.0 unit ma na ogół wymiar 60 godzin dydaktycznych, a godzina dydaktyczna najczęściej trwa 50 minut). Od studentów wymagane jest przygotowywanie się do poszczególnych zajęć (przeczytanie dość obszernej literatury, rozwiązanie zadań), a także wykonywanie okresowych prac pisemnych (esejów, projektów), których oceny wliczane są do oceny końcowej z przedmiotu;
- przedmioty z reguły kończą się 3-godzinnym egzaminem pisemnym (2-godzinnym, jeśli przedmiot ma wartość 0,5 unit);
- na większości kierunków studiów wymagana jest praca dyplomowa (nie wymaga obrony; niekiedy zamiast pracy dyplomowej można wybrać inny przedmiot) - z reguły liczy ona 10 000 słów. Studia kończy się po zdaniu egzaminu z ostatniego wymaganego przedmiotu.
Uniwersytety Cambridge, Oxford i UCL oraz LSE kształcą na wielu kierunkach studiów, przy czym liczba tych kierunków (programów) kształcenia jest zdecydowanie większa na studiach magisterskich niż licencjackich (np. LSE prowadzi ponad 140 programów kształcenia na II stopniu i niecałe 40 - na I stopniu studiów). Wśród tych kierunków są m.in. ekonomia (także w wersji rozszerzonej - z ekonometrią, matematyką, geografią, historią, filozofią, polityką, ochroną środowiska), finanse i rachunkowość, polityka społeczna, stosunki międzynarodowe oraz zarządzanie, a więc kierunki prowadzone również przez polskie uczelnie ekonomiczne. W tej sytuacji zasadne wydaje się przedstawienie struktury programów kształcenia na tych kierunkach (tabele 1-5). Tytuły programów kształcenia oraz nazwy przedmiotów podane są w wersji oryginalnej, aby lepiej oddać ich istotę.