Kooperatywne uczenie się
w warunkach e-learningu

Zbigniew Meger

Computer Supported Collaborative Learning (CSCL), czyli kooperatywne uczenie się wspomagane komputerem, jest coraz powszechniej stosowane na platformach zdalnego nauczania. Okazało się bowiem, że praca w grupie przynosi lepsze wyniki niż praca indywidualna. Indywidualizacja nauczania - stosowana powszechnie w przypadku pracy metodą e learningu - jest oczywiście znacznym osiągnięciem, jednak może także prowadzić do izolacji uczącego się i jego osamotnienia. Tymczasem mechanizmy mobilizowania w grupie oraz pełnienia w niej określonych ról stanowią - na gruncie psychologii konstruktywistycznej - dobre środowisko do wyzwalania kognitywnych procesów poznawczych.

Współcześnie coraz więcej zadań realizuje się w pracy grupowej, podczas której intensywnie wykorzystywana jest sieć komputerowa. Poszczególne osoby danej grupy współpracują ze sobą, aby osiągnąć określony cel. Przykład takiej współpracy pomiędzy autorem a zespołem redakcyjnym pokazuje rysunek 1. Przedstawione na nim kontakty realizowane są dzisiaj praktycznie tylko poprzez łączność sieciową, najczęściej przy pomocy poczty elektronicznej.

Współpraca tego typu odbywa się na różnych poziomach życia społecznego, np. wewnątrz instytucji, która wykorzystuje do tego celu sieć komputerową. Często bywa tak, że w sieci danej instytucji wykorzystywany jest jeden system komputerowy, który realizuje szereg zadań w tym przedsiębiorstwie. Aby ułatwić współpracę poszczególnych osób, do systemu komputerowego wprowadza się narzędzia wspomagające pracę grupową lub nawet ją organizujące. Technologię, która ułatwia i organizuje pracę grupową w systemach komputerowych, nazwano komputerowym wspomaganiem pracy kooperatywnej. Znana jest ona w literaturze pod hasłem CSCW - Computer Supported Collaborative Work.

Rysunek 1. Przykład pracy kooperatywnej, która współcześnie realizowana jest w warunkach intensywnego wykorzystania sieci komputerowej
zobacz podgląd

Źródło: opracowanie własne

Podstawowym celem systemów CSCW było i pozostaje nadal dążenie do lepszej organizacji pracy, a tym samym chęć osiągania lepszych wyników. Szybko okazało się, że systemy CSCW sprawdzają się w praktyce i rzeczywiście osoby tworzące grupę kooperatywną osiągają lepsze wyniki. Fakt ten skłonił psychologów do wyjaśnienia tego zjawiska. Wykazali oni szybko, że w pracy kooperatywnej poszczególne osoby motywują siebie nawzajem i dopingują do osiągania lepszych wyników. Szczególne znaczenie mają kognitywne procesy poznawcze, które próbuje się wyjaśnić na bazie psychologii konstruktywistycznej.

Stąd był już tylko krok do zastosowania systemów CSCW w procesach nauczania-uczenia się. Systemy te zawierały szereg narzędzi synchronicznych i asynchronicznych, które doskonale nadawały się do celów edukacyjnych. Przystosowanie systemów CSCW do pracy dydaktycznej nie stanowiło więc dużego problemu i dlatego też wkrótce rozpoczęto próby ich wykorzystania w nauczaniu. W odróżnieniu od systemów CSCW, stosowanych głównie w celach komercyjnych, systemy przystosowane do realizacji procesów nauczania-uczenia się nazwano CSCL - Computer Supported Collaborative Learning (kooperatywne uczenie się wspomagane komputerem).

Uczenie kooperatywne realizowane jest zazwyczaj w małych grupach studenckich pod nadzorem nauczyciela akademickiego. Początkowo uczestnicy procesu kooperatywnego uczenia wspomaganego komputerem posiadają wiedzę podzieloną i niekompletną. Przyrost wiedzy w grupie polega głównie na wymianie doświadczeń pomiędzy uczącymi się nawzajem oraz pomiędzy nauczycielem i studentami. W wyniku powstaje wiedza wspólna, która zazwyczaj ma już charakter uporządkowany1.

Rysunek 2 ilustruje przykład pracy kooperatywnej jednej grupy seminaryjnej. Grupa ta w czasie tradycyjnych zajęć wprowadzających opracowuje strategię działania w celu wykonania określonego zadania. Cel główny jest przy tym dzielony na zadania cząstkowe. Po etapie wstępnym uczestnicy procesu kooperatywnego kontynuują naukę w sieci komputerowej. Jeżeli każdy z nich ma ściśle określone zadanie, praca może odbywać się w zasadzie w sposób asynchroniczny, a wyniki konsultowane mogą być np. poprzez pocztę elektroniczną. Jeżeli jednak niezbędne jest uzgadnianie stanowisk, wskazana jest praca synchroniczna poprzez czat lub system audio- czy wideokonferencji. W tej sytuacji dochodzi zazwyczaj do dyskusji, w której rolę moderatora powinien pełnić nauczyciel akademicki. Całość takiego procesu powinna kończyć się podsumowaniem, które można zrealizować poprzez tradycyjne spotkanie seminaryjne.

Rysunek 2. Przykład kooperatywnej nauki wspomaganej komputerem (CSCL)
zobacz podgląd

Źródło: opracowanie własne

Oczywiście proces kooperatywnego uczenia się CSCL można w różny sposób modelować. Przykład przedstawiony na rys. 2 ma typowe cechy nauczania łączonego - blended learning. Nauczanie CSCL dotyczy jednak zazwyczaj tych sytuacji, gdzie współpraca odbywa się wyłącznie poprzez sieć komputerową, bez elementów tradycyjnego nauczania. Tego typu współpraca może przebiegać w tym samym czasie - gdy wszyscy uczestnicy procesu jednocześnie pracują, aby osiągnąć określony cel - lub w różnym czasie - gdy każdy z uczących się pracuje niezależnie, a informacje przekazuje innym poprzez narzędzia asynchroniczne. Współpraca ta może odbywać się w tym samym miejscu (np. w jednym laboratorium komputerowym) lub też uczący się mogą przebywać w różnych miejscach. Sytuację tę prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Najczęściej występujące przypadki pracy kooperatywnej.
zobacz podgląd

Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Donker, Didaktisches Interaktions - und Informationsdesign, Berlin 2005; dissertation.de; O. Coenen, E-Learning-Architektur für universitäre Lehr - und Lernprozesse, Josef Eul, Lohmar 2001

W pierwszym przypadku - ta sama lokalizacja i ten sam czas - mamy do czynienia z typową pracą "twarzą-w-twarz", kiedy uczący się przebywają w danym momencie w tym samym pomieszczeniu i widzą się nawzajem. Dostępne są dla nich komputery oraz odpowiednie narzędzia do pracy synchronicznej. Na dużym ekranie wyświetlona jest tablica (whiteboard), na której każdy może zamieścić swoje poprawki i uwagi. Często zajęcia tego typu odbywają się pod nadzorem nauczyciela, który ma wyłączny dostęp do tablicy. Jednak nie jest to reguła i uczący się mogą w inny sposób organizować pracę, np. w małych grupach.

W tym samym laboratorium zajęcia mogą odbywać się w różnym czasie. Wówczas, zainicjowane przez nauczyciela lub uczącego się, zajęcia zostają zawieszone do czasu zalogowania następnej osoby. Stan tablicy whiteboard oraz stan innych procesów zostaje przywrócony do stanu poprzedniego użytkownika. Jeżeli jednak w laboratorium przebywa więcej osób z różnych grup, tablica musi być widoczna tylko dla członków określonej grupy, a więc jest umieszczana z reguły na ekranie poszczególnych komputerów osobistych. W przypadku pracy grupowej w różnym czasie, do przekazywania informacji służą także inne narzędzia asynchroniczne, wśród których dominującą rolę pełni poczta elektroniczna.

Dużym udogodnieniem dla studiujących w trybie e-learningu jest możliwość realizacji pracy kooperatywnej w różnym miejscu. W ten sposób studiować można rzeczywiście zdalnie, korzystając jednocześnie z nowej technologii kształcenia. Coraz częściej do tych celów wykorzystywana jest sieć bezprzewodowa2. Praca w przypadku różnych lokalizacji nie różni się istotnie od pracy w tym samym miejscu, jednakże uczący nie widzą się bezpośrednio.

Aby urealnić sytuację kontaktu grupowego, a także w celu podziału zadań, wprowadza się do nauczania zdalnego różne narzędzia. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z pracą w tym samym terminie, czy też w różnym czasie stosuje się narzędzia synchroniczne lub asynchroniczne.

Narzędzia synchroniczne

Narzędzia synchroniczne są przydatne głównie w sytuacjach, gdy uczący się pracują równolegle. Poprzez narzędzia synchroniczne wspomagana jest praca kooperatywna i zapewniona jest łączność pomiędzy członkami grupy. Poniżej zestawiono najważniejsze narzędzia w tej grupie:

  • Czat należy do najpopularniejszych narzędzi synchronicznych. Poprzez czat mogą uczestnicy danego procesu kooperatywnego komunikować się między sobą. Istnieją różne systemy pozwalające na komunikację "jeden do jednego" lub "jeden do wielu". Ten ostatni sposób jest często wykorzystywany w platformach e-learningowych. Czasami systemy czat wyposażone są w dodatkowe narzędzia, które pozwalają na stworzenie sytuacji problemowej3. Jeżeli dochodzi do dyskusji, wyzwala się potencjał krytycznego myślenia, co powoduje uaktywnienie procesów kognitywnych;
  • Whiteboard - to jedno z najbardziej popularnych narzędzi synchronicznego procesu grupowego. Należy zazwyczaj do standardowego wyposażenia platformy zdalnego nauczania. Studenci widzą na swoich monitorach tablicę, na której mogą zamieścić dowolny tekst lub grafikę. Ten sam obraz pojawia się w czasie rzeczywistym na innych monitorach;
  • Udostępnianie aplikacji platformy zdalnego nauczania służy zazwyczaj do wspólnej pracy nad dokumentami. Czasami jednak udostępniane są bardziej zaawansowane aplikacje, np. możliwość wykonywania eksperymentów online;
  • Audiokonferencje - są dzisiaj możliwe także bez użycia komputerów, poprzez zastosowanie telefonów cyfrowych (czasami także analogowych). W ten sposób można połączyć się ze sobą wiele osób i mogą one prowadzić wspólne konsultacje. W przypadku pracy w systemie CSCL mamy jednak zazwyczaj możliwość łączenia się z innymi użytkownikami sieci poprzez protokół TCP/IP. Platforma zdalnego nauczania zapewnia w tym przypadku stosowne połączenie pomiędzy uczestnikami procesu grupowego;
  • Wideokonferencje - rozszerzają audiokonferencje o prezentację obrazu wideo partnera lub prezentację nauczyciela prowadzącego wykład. Systemy tego typu wymagają zazwyczaj szerokopasmowego łącza internetowego, które nie jest dostępne dla wszystkich użytkowników. W ograniczonej formie na ekranie obok głosu pojawiają się skokowo obrazy partnera. Narzędzie to wykorzystywane jest zazwyczaj do wspólnego rozwiązywania problemów i zadań grupowych;
  • Wiki-wiki - nazywane często po prostu wiki lub wikiweb są stronami internetowymi, które użytkownik może nie tylko czytać ale także zmieniać. Nazwa wiki-wiki pochodzi od hawajskiego słowa oznaczającego po postu "szybko". W istocie strony wiki-wiki mogą być szybko zmieniane, a także mogą być łatwo dodawane nowe strony. Utworzone strony wyglądają podobnie, jak normalne strony internetowe, jednak z jedną różnicą - na każdej stronie wiki-wiki znajduje się przycisk, który pozwala na przejście do trybu edycji. Systemy tego typu rozpowszechniane są na zasadzie licencji publicznej4, co spowodowało, że stały się one popularne. Jednym z najbardziej spektakularnych przedsięwzięć jest budowana przez internautów Wikipedia5;
  • MUD - Multi User Dimensions - przedstawiają bazujące na tekście wirtualne rzeczywistości, w których musi odnaleźć się uczestnik procesu kooperatywnego. Może on komunikować się w czasie rzeczywistym z innymi uczestnikami tego procesu, co z reguły ułatwia rozwiązywanie stawianych zadań. Wiele MUD-ów zaprogramowano jak gry komputerowe, w których przeciwnikiem nie jest jednak komputer, ale inny uczący się. Czasami po drodze pojawiają się krzyżówki lub też inne urozmaicające elementy.

Narzędzia asynchroniczne

Narzędzia pracy asynchronicznej były już wcześniej znane, ze względu na szybsze rozpowszechnienie się tego typu komunikacji. Do najważniejszych narzędzi asynchronicznych należą:

  • E-mail - systemy poczty elektronicznej należą do najstarszych narzędzi wymiany informacji, gdyż rozpowszechniły się razem z rozwojem się systemu UNIX. Umożliwiają one wymianę informacji tekstowej, pytań i odpowiedzi, a współczesne systemy umożliwiaj także przesyłanie plików i dokumentów, także multimedialnych. Przekazywane wiadomości mogą być kierowane do konkretnej osoby lub osób albo też poprzez listę dyskusyjną dotrą równocześnie do całej grupy;
  • Fora dyskusyjne - grupy news - to nieco młodsze narzędzie oszczędza sieci komputerowe oraz zasoby pamięci dyskowej w stosunku do e-mailowych list dyskusyjnych. Fora dyskusyjne działają na zasadzie tablicy, gdzie każdy może umieścić swoją wypowiedź. Czasami w ten sposób rozwijają się dyskusje nad pytaniami lub uwagami. W nauczaniu metodą kooperatywną fora dyskusyjne związane są z poszczególnymi grupami, które opracowują określone zagadnienie i realizowane są na platformie zdalnego nauczania;
  • Kalendarz terminów grupy - należy do podstawowych narzędzi każdej platformy e-learningowej. Łączy on metody pracy asynchronicznej z metodami pracy synchronicznej. Przy pomocy kalendarza poszczególni członkowie grupy mogą ustalać spotkania online lub sprawdzać, w jakim czasie mogą oczekiwać pojawienia się określonej osoby, a tym samym bliżej ustalić, kiedy realizowane zadanie będzie wykonane.

W mniejszym stopniu do komunikacji asynchronicznej wykorzystywane są także6 systemy poczty głosowej i multimedialnej, system notesu elektronicznego oraz elektroniczne centra komunikatów, jak np. znany jeszcze z okresu, kiedy dominowały połączenia modemowe, Bulletin Board System - BBS.

Podsumowanie

Techniki pracy grupowej wykorzystujące narzędzia synchroniczne i asynchroniczne posiadają wspólny cel. Izolowany dotychczas - w tradycyjnym procesie e-learningu - student będzie mógł w ten sposób znaleźć swoje miejsce w grupie. Powinno to wyzwolić potencjał konstruktywny, który na podstawie praw psychologii prowadzi do uruchomienia kognitywnych procesów poznawczych. Ujmując sumarycznie, systemy CSCL powinny przyczynić się do poprawy jakości nauczania.

Bibliografia

  • Chiang Akcell Chii-Chung, Fung Isaac Pak-Wah, Redesigning chat forum for critical thinking in a problem-based learning environment, "Internet and Higher Education" 2004, nr 7, s. 311-328.
  • O. Coenen, E-Learning-Architektur für universitäre Lehr - und Lernprozesse, Josef Eul Verlag, Lohmar 2001.
  • H. Donker, Didaktisches Interaktions - und Informationsdesign, Berlin 2001, dissertation.de.
  • H. Jecht, S. Sausel, B. Strahler, Telekooperatives Arbeiten im Internet mit BSCW, Winklers Verlag, Darmstadt 2000.
  • Z. Meger, Oddziaływania socjalne w czasie pracy w systemie CSCL, II Konferencja Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa, 17 listopada 2005, www.e-dukacja.net.
  • G. Zurita, M. Nussbaum, Computer supported collaborative learning using wirelessly interconnected handheld computers, "Computers and Education" 2004, nr 42, s. 289-314.

Informacje o autorze

zobacz podgląd
Zbigniew Meger w swojej pracy doktorskiej (obronionej na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie w roku 1994) przedstawił jedno z pierwszych rozwiązań sieciowego, zintegrowanego systemu nauczania. W licznych późniejszych pracach prezentował różne aspekty nauczania wspomaganego komputerem, w tym problemy e-learningu i uczenia się w środowisku sieciowym. Obecnie przebywa w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Technicznego w Berlinie, gdzie zajmuje się nowymi technologiami e-learningowymi, m.in. techniką ISE - interaktywnych eksperymentów ekranowych.

Przypisy

1 Z. Meger, Oddziaływania socjalne w czasie pracy w systemie CSCL, II Konferencja Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Warszawa, 17 listopada 2005 r., www.e-edukacja.net.

2 G. Zurita, M. Nussbaum, Computer supported collaborative learning using wirelessly interconnected handheld computers, "Computers and Education" 2004, nr 42, s. 289-314.

3 Chiang Akcell Chii-Chung, Fung Isaac Pak-Wah, Redesigning chat forum for critical thinking in a problem-based learning environment, "Internet and Higher Education" 2004, nr 7, s. 311-328.

4 twiki.org

5 pl.wikipedia.org/

6 H. Jecht, S. Sausel, B. Strahler, Telekooperatives Arbeiten im Internet mit BSCW, Winklers Verlag, Darmstadt 2000.