» E-mentor nr 4 (11) / 2005

W edukacji dorosłych jednym z najważniejszych czynników wpływających na efektywność nauki jest dostosowanie treści i metod kształcenia do potrzeb uczących się. W przypadku kursów prowadzonych w Ośrodku Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów treści kształcenia dobrze odpowiadają oczekiwaniem nauczycieli w nich uczestniczących. Dotychczas stosowana forma 40-godzinnych kursów stacjonarnych, odbywających się w określonym dniu tygodnia podczas roku szkolnego albo przez cały tydzień w trakcie ferii zimowych lub wakacji letnich, jest akceptowana przez nauczycieli. Zmiana sposobu kształcenia, polegająca na wprowadzeniu kursów na odległość, łączy się z koniecznością poznania opinii uczestników szkoleń na temat planowanej innowacji.

Cele badania

W sierpniu i wrześniu 2003 roku zostało przeprowadzone badanie opinii nauczycieli, uczestniczących w kursach stacjonarnych prowadzonych w czasie wakacji oraz nauczycieli informatyki, którzy brali udział w zebraniach metodycznych w OEIIZK. Zostali oni poproszeni o wypełnienie ankiety dotyczącej kształcenia online.

Podstawowym celem ankiety było poznanie opinii nauczycieli o systemie edukacji na odległość, zbadanie zainteresowania tą formą nauki w danej chwili, oszacowanie, na ile zmiana formy nauki może wpłynąć niekorzystnie na uczestnictwo nauczycieli w aktualnie oferowanych kursach, a o ile może zwiększyć zainteresowanie nimi. Celem pośrednim była edukacja nauczycieli w obszarze zarówno informacji o planach OEIIZK, jak i osobistej refleksji dotyczącej korzystania z edukacji niestacjonarnej.

Uzyskano odpowiedzi od 341 respondentów - nauczycieli różnych przedmiotów, w tym w większości nauczycieli informatyki. Wszyscy oni aktywnie korzystają z kursów stacjonarnych prowadzonych w OEIIZK. Z jednej strony stanowią grupę docelową, ponieważ mają potrzebę dokształcania się oraz dobrą opinię o kursach prowadzonych w OEIIZK, z drugiej zaś mają również czas i możliwości uczestniczenia w stacjonarnym systemie kształcenia, a celem wprowadzenia innowacji jest z jednej strony wzbogacenie i zróżnicowanie oferty oraz dostosowanie jej do potrzeb i możliwości nauczycieli, którzy z różnych powodów nie mogą uczestniczyć w kursach stacjonarnych.

Badanie należy traktować jako studium przypadku odnoszące się do grupy nauczycieli z Warszawy i województwa mazowieckiego. Nie zostaną dokonane analiza i wnioskowanie statystyczne, ponieważ grupa ta nie jest losową próbką określonej populacji. Wydaje się jednak, iż ze względu na liczebność grupy (341 osób) opis wyników uzyskanych, w tym studium przypadku może być interesujący dla czytelników "e-mentora". O ile odpowiedzi dotyczące techniki mogą być obecnie (2005 rok) inne z powodu zmieniającej się dynamicznie oferty rynkowej dostawców usług internetowych, o tyle odpowiedzi dotyczące opinii i postaw wydają się być ciągle aktualne. Technika zmienia się bardzo szybko, a kultura bardzo powoli.

Odpowiedzi respondentów

Pytanie pierwsze dotyczyło głównych powodów, wpływających na podjęcie decyzji o dokształcaniu. Należało wybrać 3 z 5 podanych odpowiedzi i uszeregować je według ważności (1 - powód najważniejszy, 3 - najmniej ważny). Rozkład odpowiedzi udzielonych na to pytanie prezentuje tabela 1.

Jak widać, zdobycie nowych umiejętności i wiedzy stanowi najważniejszy powód podjęcia szkolenia. Cel doraźny, jakim zwykle jest uzyskanie zaświadczenia, znajduje się na trzecim miejscu. Należy zauważyć, że kontakty społeczne nawiązywane podczas kursu są również ważne (patrz wyniki w punktach d i e na trzecim miejscu lub bez nadania rangi).

Drugie pytanie dotyczyło dotychczasowych doświadczeń związanych z uczestnictwem w kursach na odległość. Niewielka liczba odpowiedzi pozytywnych (17,6%) świadczy o braku tradycji kształcenia niestacjonarnego wśród nauczycieli. Mniej niż co piąta osoba miała jakiekolwiek doświadczenia w tym zakresie, a 79% badanych nigdy nie uczestniczyło w kursach e-learningowych. Niewątpliwie, pozytywne bądź negatywne opinie o kursach niestacjonarnych, w których badani wcześniej uczestniczyli, mogą silnie wpływać na decyzję o wyborze tej formy kształcenia.

Kolejne, trzecie pytanie dotyczyło poziomu umiejętności obsługi narzędzi często towarzyszących kształceniu na odległość. Sprawne posługiwanie się pocztą elektroniczną zadeklarowało 85% respondentów, przeglądarką internetową - 90%, programami do synchronicznej komunikacji (czat) - 55%, a edytorem tekstu - 90%.

11,44% respondentów, którzy jeszcze nie potrafili sprawnie posługiwać pocztą elektroniczną to uczestnicy wakacyjnych kursów dla początkujących. Programem czat nie potrafiło sprawnie posługiwać się 33,72 % respondentów, co może oznaczać przeszkodę w komunikacji synchronicznej podczas kursu online.

Na pytanie czwarte, które brzmiało: Kto może Ci pomóc w przypadku problemów technicznych z internetem? uzyskano następujące odpowiedzi:

• członkowie rodziny (36,66%),
• przyjaciele (48,68%),
• nikt (7,33%),
• nie mam problemów technicznych (17,89%).

Dużą liczbę odpowiedzi wskazujących na bardzo dobrą sprawność techniczną uzasadnia fakt, że odpowiadającymi byli nauczyciele informatyki. Cześć z nich (a także nauczyciele innych przedmiotów) może uzyskać pomoc rodziny i przyjaciół. Wydaje się, że nie należy spodziewać się, aby problemy techniczne stanowiły jakąkolwiek przeszkodę w efektywnej nauce na kursach online.

Piąte pytanie dotyczyło miejsca korzystania z sieci, a odpowiedzi kształtowały się następująco: a) w domu (57,48%), b) w szkole (56,89%), c) w innym miejscu (5,87%).

Można było zakreślić kilka odpowiedzi. Punkty a i b zakreśliło 21,7% badanych, natomiast odpowiedzi a lub b lub c - 95,89%. Wynika z tego, że nauczyciele nie mają żadnego problemu z dostępem do internetu.

Odpowiedzi na powyższe pytanie są zbieżne z wynikami uzyskanymi w pytaniu szóstym, brzmiącym: Kto płaci za Twój dostęp do internetu? Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że 58,65% badanych samodzielnie pokrywa koszty korzystania z sieci, nieco ponad 50% korzysta z internetu na koszt pracodawcy, a w przypadku około 3,5% respondentów koszty ponosi ktoś inny. Czynnik finansowy ma istotne znaczenie. Jeżeli połowa respondentów sama ponosi koszty dostępu do internetu, może mieć to wpływ na tendencję do ograniczenia czasu nauki online. Od autorów kursu wymaga się również przygotowania materiałów w sposób "przyjazny", to jest z możliwością szybkiego pobrania materiałów w celu późniejszej pracy offline lub wydrukowania ich.

Pytanie siódme dotyczyło rodzaju łącza, wykorzystywanego przez badanych nauczycieli. I tak, za pomocą modemu z internetem łączy się 36,36% respondentów, 62,76% korzystało ze stałego łącza, 9,1% z obu rodzajów łącza, natomiast 6,74% nie wie, jaki jest rodzaj połączenia. Odpowiedzi na to pytanie mogą podlegać szybkim zmianom w czasie, wynikającym z reakcji klientów na ofertę rynkową firm świadczących usługi internetowe.

Kolejne dwa pytania dotyczyły zalet i wad e-learningu (w obu możliwa była więcej niż jedna odpowiedź). Odpowiedzi udzielone na pytanie o najważniejsze dla badanych zalety tej formy kształcenia kształtowały się następująco:

• oszczędność czasu przeznaczonego na dojazdy - 61,29%,
• oszczędność pieniędzy przeznaczonych na podróże i/lub zakwaterowanie w miejscu szkolenia - 33,72%,
• możliwość nauki bez opuszczania domu - 39,59%,
• możliwość dopasowania czasu nauki do własnego trybu życia i pracy - 66,28%,
• możliwość koncentracji na nauce w jednym znanym miejscu - 10,26%,
• stała możliwość konsultacji z nauczycielem przez e-mail lub na czacie - 35,78%,
• stała możliwość kontaktu przez internet z innymi uczestnikami kursu - 17,60%,
• możliwość samooceny po wykonaniu zadań i testów - 19,65%,
• większa aktywność wynikająca z samotnej nauki - 13,49%.

Podstawowe zalety e-learningu, wskazane przez nauczycieli, dotyczą spraw organizacyjnych - zarządzania czasem, a w następnej kolejności miejsca nauki - w domu. Ważny okazał się kontakt z nauczycielem-edukatorem oraz aspekt finansowy edukacji.

Jeśli zaś chodzi o wady e-learningu, stanowiące przeszkodę w nauce, rozkład odpowiedzi przedstawiono poniżej:

• trudności w organizacji czasu nauki - odkładanie wykonania zadań na później - 36,66%,
• brak stałego i wygodnego dostępu do łącza internetowego - 43,11%,
• brak doświadczenia w samodzielnej nauce za pomocą komputera - 23,46%,
• konflikty z otoczeniem z powodu dłuższego czasu dostępu do internetu - 7,33%,
• brak bezpośrednich kontaktów z nauczycielem - 34,60%
• brak bezpośredniego kontaktu z innymi uczestnikami kursu - 17,60%
• bardzo trudno uczyć się w samotności - 9,97%,
• samotna nauka pochłania znacznie więcej czasu - 16,13%,
• inne (jakie?) - 0,59%.

Wśród wad nauczyciele na pierwszym miejscu wymieniają czynniki organizacyjne - techniczne, zarządzanie czasem i społeczne - brak bezpośredniego kontaktu z nauczycielem-edukatorem. Wydaje się, że mają one bardzo ścisły związek z motywacją do nauki i przyzwyczajeniami respondentów. Stałe terminy kursu stacjonarnego wymuszają dyscyplinę organizacji czasu. W nauce online liczy się nie tylko dostęp do internetu, lecz także jego jakość i wygoda korzystania z techniki.

Na pytanie dziesiąte: Czy chciał/a/byś uczestniczyć w kursie przez internet? uzyskano 72,73% odpowiedzi pozytywnych i 24,05% negatywnych. Interesujący jest fakt, że co piąta osoba, która miała doświadczenie w edukacji niestacjonarnej (12 respondentów), nie chce podjąć nauki w tym systemie ponownie. Jednak opinia zdecydowanej większości jest pozytywna.

Kolejne pytanie nawiązywało do poprzedniego i brzmiało: Jeśli na pytanie 10 odpowiedziałe/a/ś "Tak", to ile czasu możesz przeznaczyć tygodniowo na samodzielną naukę?

Odpowiedzi poniżej 2 godzin udzieliło 16,72% badanych, od 2 do 5 godzin - 44,57%, 5-10 godzin - 11,14% i powyżej 10 godzin - 1,76%. Ilość czasu, który nauczyciele mogą poświęcić na naukę tygodniowo decyduje o intensywności kursu. Wpływa też na strukturę treści.

Podobnie pytanie 12 odwoływało się do odpowiedzi udzielonej w pytaniu dziesiątym: Jeśli na pytanie 10 odpowiedziałe/a/ś "Nie", to napisz jaka jest tego główna przyczyna? Pytanie to miało charakter otwarty i nieliczni respondenci, którzy udzielili na nie odpowiedzi (72 osoby - 21% ogółu ankietowanych), jako przyczyny niechęci do nauki w systemie zdalnym, wskazywali na czynniki wymienione w tabeli 2¹.

Najważniejsze okazały się czynniki społeczne (brak kontaktu z prowadzącym, chętnie uczestniczy w kursach - 29 respondentów), techniczne (brak dostępu do internetu, stałego łącza i komputera - 15 respondentów), organizacyjne (brak czasu - 12 respondentów), oraz psychologiczne (brak silnej woli, doświadczenia - 9 respondentów).

Ostatnie, trzynaste, pytanie dotyczyło możliwości wyboru kursu o tej samej treści i zróżnicowanej formie. 17,60% respondentów wybrałoby kurs odbywający się w siedzibie OEIIZK np. jeden raz w tygodniu przez 8 tygodni po 5 godzin; 26,69% - kurs odbywający się w siedzibie OEIIZK np. w soboty i niedziele - 5 spotkań po 8 godzin; 32,55% - kurs w systemie na odległość przez internet - 12 tygodni bez potrzeby przyjeżdżania do OEIIZK i najwięcej, bo 47,21% badanych zdecydowałoby się na tygodniowy kurs wakacyjny lub podczas ferii zimowych.

Znacząca przewaga wyboru kursów wakacyjnych potwierdza ich ogromną, od wielu lat, popularność wśród nauczycieli. Edukacja przez internet znajduje się jednak na drugim miejscu. Oznacza to szansę wykorzystywania tej formy kształcenia w projektach oświatowych.

Cele bezpośrednie ankiety zostały osiągnięte. Okazało się, że :

• Nauczyciele mają pozytywne nastawienie do tej formy edukacji i chcą uczestniczyć w szkoleniach online;
• Około 30% osób dotychczas korzystających aktywnie z oferty OEIIZK jest gotowych podjąć naukę online;
• Materiał kursu powinien być podzielony na jednostki wymagające od 2-5 godzin pracy tygodniowo;
• Budowanie społeczności uczących się musi być jednym z istotnych czynników systemu wspierania nauki ze względu na wielokrotnie występujące w ankiecie wskazanie ważności społecznego aspektu nauki.

Podsumowanie

Podsumowując, wyniki ankiety wskazują, że chociaż zdobycie nowej wiedzy, czyli czynnik merytoryczny, jest najważniejszym powodem podejmowania kształcenia, to czynnikami decydującymi o wyborze formy edukacji są uwarunkowania organizacyjne - głównie czas, oraz społeczne - kontakty z prowadzącymi kursy i innymi uczestnikami szkoleń. W tej grupie respondentów czynniki techniczne - dostęp do internetu i jakość łącza - oraz psychologiczne - silna wola i poczucie osamotnienia w nauce niestacjonarnej - mają mniejsze, choć także istotne znaczenie.