AAA

Cyrkularne modele biznesowe w miastach szwedzkich i holenderskich

Justyna Świrk

Abstrakt

Współczesne problemy związane ze złym stanem środowiska naturalnego wymuszają zmiany w modelach gospodarowania. Dotychczasowa gospodarka reprezentowała model liniowy – wysoce konsumpcyjny, prowadzący do wzrostu ilości odpadów i zanieczyszczeń, w konsekwencji do nieuwzględniania dobra wszystkich interesariuszy. Ponieważ miasta borykają się z wieloma problemami (m.in. stale rosnąca liczba ludności, zanieczyszczenia, zapotrzebowanie na surowce itp.), powinny zmienić sposób zarządzania. Celem artykułu jest próba identyfikacji cyrkularnych modeli biznesowych w miastach Szwecji i Holandii oraz wskazanie, które z nich są najczęściej wykorzystywane przez te miasta. Pytania badawcze zadane w artykule brzmią: 1. Jaką rolę odgrywa miasto jako władza w tych modelach (czy jest implementatorem czy odbiorcą rozwiązań modelu cyrkularnego)? 2. Czy zgodnie z obecnym stanem wiedzy można powiedzieć, że dzięki modelom cyrkularnym stosowanym w miastach poprawia się jakość życia mieszkańców (w sensie środowiskowym i społecznym)? Jako metodę badawczą zastosowano przegląd literatury fachowej (bazy WoS i Scopus, a także bazy pełnotekstowe), źródeł internetowych i raportów. Zidentyfikowano trzy rodzaje cyrkularnych modeli biznesowych, w których uczestniczą miasta szwedzkie i holenderskie: model z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym, model systemu usług i model konsumpcji współdzielonej. W przeważającej mierze wykorzystywane są modele konsumpcji współdzielonej. Miasta jako władza przyjmują różne role – są zarówno implementatorami, jak i odbiorcami rozwiązań tych modeli. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że wprowadzenie cyrkularnych modeli biznesowych w obecnej formie wpływa pozytywnie na jakość życia w mieście. Dlatego muszą być prowadzone dalsze badania i eksperymenty np. w kierunku rozbudowywania tychże modeli.

Słowa kluczowe: modele biznesowe, obieg zamknięty, miasta cyrkularne, rozwiązania cyrkularne, wartość środowiskowa i społeczna

Wprowadzenie

W dotychczasowym liniowym modelu gospodarowania w centrum uwagi znajdowała się maksymalizacja zysków. Gospodarka o obiegu zamkniętym jako przeciwstawna temu modelowi bierze pod uwagę losy środowiska naturalnego, społeczności lokalnej, jest bardziej oszczędna zasobowo, optymalizuje wytwarzanie odpadów i promuje wartości etyczno-społeczne. Są to wartości, którymi powinna charakteryzować się gospodarka oparta na sukcesywnym porzucaniu konsumpcyjnego stylu życia.

Istniejący model gospodarowania nie tylko negatywnie wpływa na środowisko, ale także powoduje zmniejszenie bogactwa, ponieważ "coraz większą część naszych dochodów przeznacza się na wymianę produktów, utrzymanie" (Stahel, 1982). Problem wyczerpywania zasobów czy zrównoważenia miast nie jest nowy. Kwestie te są poruszane już od co najmniej pięćdziesięciu lat. Przykładem jest raport Problemy środowiska ludzkiego przedstawiony w roku 1969 przez Sithu U Thanta (ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ) na sesji Zgromadzenia Ogólnego, w którym wskazywał na problemy środowiska naturalnego oraz planowanie i kontrolę związane z rosnącą urbanizacją (United Nations, 1969, s. 4-11) czy raport Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu dotyczący wyczerpywania zasobów (Meadows i in., 1972).

W artykule zidentyfikowano i omówiono cyrkularne modele biznesowe stosowane przez miasta Szwecji i Holandii oraz podano przykłady miejskich praktyk cyrkularnych. Cyrkularne modele biznesowe są szeroko opisywane w literaturze, jednak publikacji naukowych dotyczących zastosowania ich w miastach brakuje w piśmiennictwie. Artykuł wypełnia tę lukę. Na podstawie przeglądu literatury wybrano miasta Szwecji i Holandii ze względu na ich długoletnie doświadczenia w implementacji podejść związanych z gospodarką o obiegu zamkniętym. Rozwiązania cyrkularne w nich stosowane mogą stać się inspiracją dla innych miast, by rozważyły je u siebie lub wdrożyły nowe.

Zarys koncepcji gospodarki o obiegu zamkniętym

Nie istnieje jednoznaczna definicja gospodarki o obiegu zamkniętym. Według Kirchherra i in. (2017, s. 221) funkcjonuje aż 114 definicji. Tematy powiązane z gospodarką cyrkularną pojawiają się już od dawna, np. Boulding (1966, s. 2) opisuje "system zamkniętej Ziemi", zaś Stahel (1982) używa pojęcia "gospodarka zamkniętej pętli". Generalnie w gospodarce o obiegu zamkniętym unika się marnotrawienia ograniczonych zasobów (poprzez odpowiednie ich produkowanie, wykorzystanie itp.), a główny nacisk kładzie się na oszczędność surowców i minimalizowanie powstawania odpadów. Według Komisji Europejskiej (2015) w gospodarce o obiegu zamkniętym "wartość produktów, materiałów i zasobów (...) jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów jest ograniczone do minimum". Fundacja Ellen MacArthur (Ellen MacArthur Foundation i in., 2015, s. 24) wskazuje, że w ramach gospodarki o obiegu zamkniętym istnieją cykle biologiczne i techniczne (tzw. diagram motylkowy). Cykle biologiczne dotyczą obiegu naturalnych składników, a techniczne - składników wytworzonych przez człowieka.

Cramer (2015, s. 3) proponuje piramidę poziomu cyrkularności, w której wyróżnia dziewięć poziomów (od najbardziej do najmniej cyrkularnych):

  • refuse (odmowa) - zapobieganie korzystaniu z zasobów,
  • reduce (redukcja) - zmniejszenie zużycia zasobów,
  • re-use (ponowne użycie) - znajdowanie nowego zastosowania produktu,
  • repair (naprawa) - konserwacja i naprawa,
  • refurbish (odnowa) - ulepszanie produktu,
  • remanufacture (regeneracja) - stworzenie nowego produktu,
  • re-purpose (ponowne przeznaczenie) - ponowne użycie produktu do innego celu,
  • recycling (recykling) - ponowne wykorzystanie surowców z produktu,
  • recover (odzyskiwanie) - odzyskiwanie energii z odpadów.
Gospodarka o obiegu zamkniętym ma wartość w trzech wymiarach: ekonomicznym, środowiskowym i społecznym.

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym

Istnieją różne definicje modeli biznesowych. Generalnie "model biznesowy opisuje przesłanki stojące za sposobem, w jaki organizacja tworzy wartość oraz zapewnia i czerpie zyski z tej wytworzonej wartości" (Osterwalder i Pigneur, 2012, s. 18). Natomiast propozycja wartości jest to zestaw korzyści lub wartości, które zaspokajają potrzeby konsumentów (Armstrong i in., 2015, s. 10). Najbardziej ogólnie modele biznesowe proponują cztery rodzaje wartości dla klienta (Falencikowski, 2012, s. 85): emocjonalne, użytkowe, ekonomiczne i społeczno-etyczne.

Zainteresowanie naukowe cyrkularnymi modelami biznesowymi znacznie zwiększyło się na przestrzeni ostatnich lat (w 2013 roku ukazały się dwie publikacje, a w 2018 roku było ich już dziewięćdziesiąt cztery) (Ferasso i in., 2020, s. 3009).

Bocken i in. (2016, s. 309) wskazują na trzy strategie cyrkularnych modeli biznesowych:

  • spowalniające pętle - zaprojektowanie towarów o przedłużonej trwałości, przedłużanie trwałości produktu np. poprzez naprawę, regenerację,
  • zamykające pętle - np. poprzez recycling,
  • zawężające pętle lub efektywne gospodarowanie zasobami - wykorzystanie mniejszej ilości zasobów na produkt.

Cechami charakterystycznymi cyrkularnych modeli biznesowych są (Board of Innovation, b.d.):

  • pozyskiwanie materiałów z gospodarki a nie z rezerw ekologicznych,
  • dodanie wartości do istniejących produktów i materiałów poprzez m.in. modernizację, naprawę,
  • tworzenie wartościowych danych dla przedsiębiorstw niższego szczebla.

Natomiast Jonker i in. (2018, s. 28-29) na podstawie holenderskich badań krajowych przeprowadzonych w latach 2016-2017 określili, co charakteryzuje cyrkularne modele biznesowe (BMCE - Business Models for the Circular Economy). Są to:

  1. Cykle - produkty, surowce mają być używane wielokrotnie.
  2. Tworzenie wartości - społecznych, ekologicznych i finansowych.
  3. Strategie - wartość dodana dotyczy eksploatacji produktu a nie sprzedaży.
  4. Organizacja - skoordynowana i kooperacyjna organizacja wielu podmiotów.
  5. Modele dochodów - obrót tworzony inaczej niż w konwencjonalnym łańcuchu wartości np. z biegiem czasu.
  6. Strony - które współpracują ze sobą.
  7. Wpływ - tworzenie wielu wartości jednocześnie.

Różne rodzaje modeli biznesowych przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1
Przykłady modeli biznesowych gospodarki o obiegu zamkniętym

Źródło Cyrkularne modele biznesowe
Ellen MacArthur Foundation i in., 2015, s. 26
  • model RESOLVE (działania biznesowe): regeneracja, dzielenie się, optymalizacja, zapętlanie, wirtualizacja, wymiana
Hofmann i in., 2017
  • zaopatrzenie w obieg - dostarczanie w pełni odnawialnych, nadających się do recyclingu lub biodegradowalnych surowców
  • zwiększanie wartości produktu m.in. poprzez naprawę, ulepszenie, odnowienie
  • bridging - promocja platform współpracy między producentami i konsumentami
  • dostarczanie i wydajność - zapewnienie możliwości lub usług w celu zaspokojenia potrzeb użytkowników bez konieczności posiadania fizycznych produktów
Lacy i in., 2020, s. 18
  • wkłady odnawialne - z materiałów biologicznych lub wytworzonych przez człowieka, poddawanych recyclingowi lub nadających się do recyclingu
  • odzysk zasobów - po zakończeniu użytkowania produktu materiały są odzyskiwane i wykorzystywane
  • produkt jako usługa - właściciel sprzedaje korzyści ze swojego dobra jako usługę
  • rozszerzone zastosowanie produktu dzięki naprawom i odsprzedaży
  • platformy współdzielenia - współwłasność, dostęp i użytkowanie
OECD, 2020, s. 65 Modele typowe dla miast:
  • modele dostaw o obiegu zamkniętym np. projekty od kołyski do kołyski (ang. Cradle to Cradle)
  • wspólna konsumpcja - wynajem lub udostępnianie produktów lub usług obywatelom
  • model systemu usług - płacenie za usługę a nie za własność produktu
  • dzierżawa lub leasing produktów - wydłużanie życia produktów, wielokrotne ich użytkowanie

Źródło: opracowanie własne.

Nußholz (2017) zwraca uwagę, że nie ma jasnej definicji cyrkularnych modeli biznesowych i że najważniejsze są poprawa efektywności gospodarowania zasobami, zamykanie pętli i zwiększanie liczby cykli.

Miasto cyrkularne i obszary zastosowań gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach

Miasto cyrkularne to obszar, w którym unika się marnotrawienia zasobów, minimalizuje ilość wytwarzanych odpadów, dba o środowisko naturalne oraz wszyscy interesariusze miejskiego ekosystemu są zaangażowani w jego tworzenie (Meini i in., 2019).

Gospodarka o obiegu zamkniętym w funkcjonowaniu miast:

  • jest sposobem na osiągnięcie zrównoważonego rozwoju miast - celu 11 rezolucji ONZ: "uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu" (ONZ, 2015, s. 16),
  • prowadzi do samowystarczalności miasta (np. poprzez lokalną produkcję żywności, uniezależnienie się od surowców),
  • promuje lokalność,
  • prowadzi do zmniejszenia ilości odpadów w mieście.

Do zadań miasta jako władzy w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym należy:

  • wprowadzanie regulacji dotyczących gospodarki cyrkularnej,
  • motywowanie, edukacja mieszkańców. Badania psychologiczne wskazują, że skuteczne w eliminowaniu starych nawyków są przekazy sugestywne. Na przykład badanie dotyczące zużycia energii elektrycznej przez mieszkańców Kalifornii (gdzie obrazowo tłumaczono jak efektywniej korzystać z energii, sugerując, że poddasze pozbawione izolacji jest jak człowiek, który "stawia czoło zimie nie tylko bez płaszcza, ale w ogóle bez ubrania") ujawniło, że odsetek osób, które pod wpływem przekazu sugestywnego zmieniły nawyki w zakresie ocieplania domów czy uszczelniania drzwi wzrósł do 61% (w stosunku do 20% przy typowych zaleceniach bez sugestywnej formy) (Aronson i in., 1997, s. 624-625). Rosenthal i Linder (2021) natomiast przeprowadzili badanie na 272 studentach. Manipulowano bliskością kosza na śmieci w stosunku do pojemnika do recyclingu i obecnością informacji o tym, dlaczego i jak spłukać materiały nadające się do recyclingu. Gdy pojemnik do recyclingu znajdował się bliżej niż kosz na śmieci i gdy monit informacyjny wskazywał, jak czyste muszą być materiały nadające się do recyclingu (a nie dlaczego płukanie jest ważne) poziom jego wykorzystania był trzykrotnie wyższy niż kosza na śmieci, a poziom zanieczyszczenia elementów poddanych recyclingowi - niższy,
  • dawanie przykładu poprzez wprowadzanie rozwiązań cyrkularnych w gminie (np. zamówienia cyrkularne),
  • śledzenie postępów cyrkularności.

Przykłady obszarów, w których miasta realizują gospodarkę o obiegu zamkniętym przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2
Wybrane obszary gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach szwedzkich i holenderskich

Obszar Przykłady rozwiązań cyrkularnych w miastach szwedzkich Przykłady rozwiązań cyrkularnych w miastach holenderskich
Budownictwo Malmö
  • projekt BUILDSMART - zastosowanie inteligentnych rozwiązań w zakresie budynków energooszczędnych (Korenik, 2019, s. 92)
  • West Harbor - przekształcenie starej zanieczyszczonej stoczni w dzielnicę mieszkalną zasilaną w 100% energią odnawialną (turbiny wiatrowe) (Gray, 2020)
  • w dzielnicy Hyllie wszystkie domy i biura zasilane energią odnawialną bądź z recyclingu (Gray, 2020)
  • projekt Augustenborg Eco-City - szkoła zbudowana z naturalnych materiałów, z kolektorami słonecznymi, gruntową pompą ciepła, elektrownią wiatrową, toaletami kompostującymi (SUSTAIN EUROPE, 2020)
  • Benmöllan - "młyn kości" zdekonstruowany, a następnie wykorzystany przy budowie stacji elektroenergetycznej (Engblad, 2019, s. 8)
  • dworzec Varvsstaden - ponowne wykorzystanie jak największej liczby dostępnych zasobów w obrębie obszaru (Engblad, 2019, s. 12)
Lund
  • Östratornkolan - minimalizacja zużycia zasobów przy budowie szkoły, korzystanie z materiałów i technik cyrkularnych, użycie starych cegieł i okien, branie pod uwagę przyszłej rozbiórki na etapie budowy (Engblad, 2019, s. 9)
Amsterdam
  • de Ceuvel - dawny teren przemysłowy jako laboratorium miejskich innowacji. Wykorzystanie m.in. helofitów, toalet kompostowych, blockchain do optymalizacji zarządzania energią (Cuomo i in., 2020)
  • wykorzystanie technologii SmartCrusher pozwalającej na ponowne użycie betonu poddanemu recyclingowi np. do budowy budynków (Korenik, 2019, s. 91)
  • pawilon ABN Amro - budynek prawie całkowicie montowany, nowe materiały o niskim wpływie na środowisko, użyto starych komponentów takich jak ściany wewnętrzne, drzwi, kable i szpule do węży strażackich, a nawet starych dżinsów do produkcji sufitów akustycznych (Carra i Magdani, 2017, s. 29-30)
  • COMPRO - projekt na budowę mostów ze zużytego papieru toaletowego - użycie włókien celulozowych i kleju biologicznego do budowy materiałów kompozytowych (Mooij, 2020)
Rotterdam
  • plac zabaw dla dzieci - Wikado i przystanki autobusowe w Almere zbudowane z elementów starych turbin wiatrowych (Belton, 2020)
Pożywienie Malmö
  • Sege Park - m.in. lokalna produkcja żywności (Engblad, 2019, s. 24)
Umea
  • sieć restauracji zrównoważonych, połączenie restauracji z lokalnymi producentami (OECD, 2020, s. 93)
Amsterdam
  • współpraca gminy ze start-upem BuurtButik w celu zbiórki odpadów żywnościowych z restauracji i supermarketów, by przygotować bezpłatne posiłki dla lokalnych mieszkańców (Circular Economy Club, 2020, s. 10)
  • odzysk kwasu alginowego ze ścieków (van der Hoek i in., 2016, s. 62)
Transport Malmö
  • odpady spożywcze wykorzystywane do produkcji biogazu do zasilania autobusów miejskich, śmieciarek, taksówek (Malmö stad, 2021)
Botkyrka
  • przekształcanie odpadów żywnościowych w biogaz (Jansson, 2019)
Sztokholm
  • odpady żywnościowe i szlam z gospodarstw domowych przekształcane w biogaz (Shahrokni i in., 2015, s. 919)
Amsterdam
  • tłuszcz ze smażenia na głębokim tłuszczu przetwarzany na biodiesel do autobusów miejskich (Municipality of Amsterdam, 2020, s. 17)
Rotterdam
  • dwa szpitale Franciscus Gasthius i Erasmus MC filtrują pozostałości leków oraz środków czyszczących i przekształcają w biogaz (OECD, 2020, s. 96)
Zarządzanie odpadami Sztokholm
  • planowanie tras zbiórki odpadów, opróżnianie tylko koszy, które są co najmniej w połowie zapełnione (Shahrokni, 2015, s. 919)
Göteborg
  • AleLyckan Re-use park - miejsce, gdzie mieszkańcy mogą przynosić produkty do recyclingu, przekazywać w formie darowizn materiały wielokrotnego użytku lub kupować towary ofiarowane przez inne osoby, które są często naprawiane lub poddawane recyclingowi (Bačová i in., 2016, s. 5)
Eskilstuna
  • ReTuna - centrum handlowe, do którego mieszkańcy mogą przynosić używane przedmioty; są one następnie sortowane i poddawane naprawie i recyclingowi (ReTuna, b.d.)
Malmö
  • 60% energii w mieście pochodzi z odpadów (Malmö stad, 2021)
Amsterdam
  • inteligentne kosze zasilane energią słoneczną do ciągłego zagęszczania odpadów (Gelsin, 2017)
  • Wasted - platforma skupiająca lokalnych przedsiębiorców i mieszkańców północnej części Amsterdamu, którzy za odpady otrzymują punkty przeliczane na specjalne monety - nową lokalną walutę. Można nią płacić w barach, restauracjach, sklepach i innych punktach, które dołączyły do programu (Obarska, 2017)
  • FABULOUS - program, w którym frakcja miejskich odpadów (np. skórki pomarańczy, pomidory, trawa) jest przetwarzana w ekologiczny plastik (bioplastyczny PHA) (Mooij, 2020)
Rotterdam
  • Chemokar - samochód, który co trzy miesiące odbiera odpady chemiczne
  • Alvalscheidingsstation - odpady zbyt duże, aby zmieścić się w zwykłym pojemniku, można oddać w punkcie utylizacji odpadów (XPAT, b.d.)
  • pływające parki - platformy budowane z przerobionych plastikowych śmieci wydobytych z rzeki Nieuwe Maas. Na wierzchu sadzone są różne rośliny od mchu po drzewa, a na ich spodniej, chropowatej powierzchni składają jaja podwodne zwierzęta (MaterialDistrict, 2017)

Źródło: opracowanie własne.

Gospodarka o obiegu zamkniętym jest widoczna w różnych obszarach. W Amsterdamie (Initiative Circular 2020-2025) są to np. gospodarowanie odpadami, budowa i rozbiórka, użytkowanie gruntów i planowanie przestrzenne, jedzenie i napoje, przemysł wytwórczy, tekstylia, woda i sanitaria, energia, biomasa, rolnictwo, mobilność, sektor ICT. W Rotterdamie (Rotterdam Circularity Programme 2019-2023) są to m.in.: gospodarka odpadami, budowa i rozbiórka, użytkowanie gruntów i planowanie przestrzenne, jedzenie i napoje, przemysł wytwórczy, tekstylia, biomasa (OECD, 2020, s. 86). Obszar z licznymi inicjatywami zarówno w Szwecji, jak i Holandii stanowi budownictwo. Jest to o tyle istotne, że obecne budownictwo wykorzystuje około 40-50% wszystkich surowców pierwotnych i jest najbardziej chłonnym zasobowo sektorem przemysłu (Blok i in., 2019, s. 860). Jak wskazuje Feleki (2020) "około czterech na dziesięć domów w Europie zostało zbudowanych przed 1960 rokiem". Materiały w nich wykorzystane często są niezdrowe. W przypadku rozbiórek czy remontów należałoby więc w pierwszej kolejności przeanalizować skład tych materiałów i możliwość wykorzystania ich w innych budynkach. Dlatego pomysły i inicjatywy z zakresu budownictwa są ważne. Miasta szwedzkie i holenderskie podejmują także liczne działania z zakresu gospodarki odpadami (m.in. inteligentne kosze, segregacja odpadów, optymalizacja tras zbiórki).

Obszarem zainteresowań w zakresie cyrkularnych rozwiązań jest również zarządzanie pożywieniem. Jest to istotne, ponieważ, jak wskazuje de Amorim i in. (2019, s. 1), bezpieczeństwo żywnościowe będzie w przyszłości dla miast poważnym problemem. Istotne jest też racjonalne zarządzanie wodą. Koop i van Leeuwen (2017, s. 403), badając wskaźniki (BCI BLUEPRINT) wskazali, że miasta Holandii to miasta oszczędzające wodę (Nieuwegein, Eindhoven, Venlo), zasobooszczędne i adaptacyjne (Rotterdam, Amsterdam), a miasta Szwecji są zasobooszczędne i adaptacyjne (Eslöv, Sztokholm, Kristianstad, Malmö, Helsinborg).

W miastach szwedzkich i holenderskich (np. w Appeldoorn) nie organizuje się przetargów, lecz szuka pomysłowych wykonawców stymulujących innowacje w gospodarce o obiegu zamkniętym (Lindner i in., 2017, s. 15). Natomiast Malmö podpisało umowę z siedmioma spółkami publicznymi. Kiedy któraś ze współpracujących stron potrzebuje mebli biurowych lub konferencyjnych, w pierwszej kolejności zwraca się do pozostałych z zapytaniem, czy nie mają niepotrzebnych używanych sprzętów (stawianie na ponowne użycie i renowację a nie kupowanie) (Ellen MacArthur Foundation, b.d.). Meble są ponownie wykorzystywane również w administracjach gmin takich jak Ystad, Halmstad, Göteborg, Flen, Vallentuna (Jansson, 2019). Miasta szwedzkie i holenderskie wprowadziły zmiany w wielu różnych dziedzinach i wciąż realizowane są tam liczne projekty ukierunkowane na cyrkularny sposób gospodarowania.

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach szwedzkich i holenderskich

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym dotyczą nie tylko przedsiębiorstw, ale także innych podmiotów takich jak stowarzyszenia, spółdzielnie, organizacje pozarządowe czy miasta, przy czym istotne jest ich współdziałanie (Sosnowski, 2019, s. 18).

Zidentyfikowano modele gospodarki o obiegu zamkniętym funkcjonujące w miastach Szwecji i Holandii. Zasadniczo można wskazać trzy typy:

  • model łańcucha dostaw o obiegu zamkniętym - charakteryzuje się tym, że tradycyjne komponenty zastępuje się materiałami biologicznymi, odnawialnymi lub odzyskanymi, a odzysk materiałów rozważa się na znacznie wcześniejszym etapie cyklu życia produktu (OECD, 2018, s. 15). Przykładem może być koncepcja "od kołyski do kołyski". Została ona stworzona przez McDonough Braungart Design Chemistry (MBDC), a jej istotą jest tworzenie produktów bezpiecznych dla środowiska i zdrowia ludzi, łatwe odzyskiwanie i ponowne użycie materiałów w produktach, analiza materiałów składowych aż do poziomu molekularnego (Nahikian, 2007, s. 143). W koncepcji "od kołyski do kołyski" Braungart i McDonough zdefiniowali trzy kluczowe założenia (van Dijk i in., 2014, s. 23): odpady jako żywność, użycie energii odnawialnej, różnorodność gatunkowa, kulturowa i innowacyjna;
  • wspólna konsumpcja - polega na dostępie do produktu, a nie na jego posiadaniu. "Są to systemy obiegu zasobów, które umożliwiają konsumentom zarówno uzyskanie, jak i dostarczanie, czasowo lub na stałe cennych zasobów lub usług poprzez bezpośrednie reakcje z innymi konsumentami lub za pośrednictwem strony trzeciej" (Ertz i in., 2016, s. 1);
  • model systemu usług - charakteryzuje się tym, że nie sprzedaje się fizycznego produktu tylko jego funkcjonalność. Dzięki takiemu podejściu zasoby są dłużej w użyciu.

Tabela 3
Przykłady cyrkularnych modeli biznesowych w miastach szwedzkich i holenderskich

Model biznesowy Przykłady zastosowania w miastach szwedzkich Przykłady zastosowania w miastach holenderskich
Model z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym Gmina Ronneby
  • stosowane są innowacje z zakresu Cradle to Cradle - nowa dzielnica Kilen (Ronnebyhus, b.d.), nowe przedszkola w dzielnicy Hulta i miejscowości Listerby (Ronneby Kommun, b.d.)
Landskrona
  • miejski wydział sprzątający kupuje środki czystości tylko z oznaczeniem "od kołyski do kołyski" (Jansson, 2019)
Venlo
  • urząd gminy zbudowany na zasadzie "od kołyski do kołyski", gdzie prawie wszystkie komponenty można zdemontować i ponownie wykorzystać (Bačová i in., 2016, s. 8; Het Groene Brein, b.d.)
Haarlemmermeer
  • park 20|20 - kompleks usługowy, w którym budynki są projektowane w filozofii Cradle to Cradle (Circular Economy Club, 2020, s. 10)
Model systemu usług Gmina Bollnäs
  • światło jako usługa w miejskich przedszkolach i szkołach (OECD, 2020, s. 63)
Sztokholm
  • władze lokalne i inni klienci mogą dzierżawić światłowody od lokalnej, gminnej firmy (fibre as a service) (STOKAB, b.d.)
Amsterdam
  • firma Philips - właściciel wszystkich instalacji odpowiada za konserwację, dostarcza oświetlenie LED jako usługę dla lotniska SchipholAirport, które płaci za wykorzystane światło (Circular Economy Club, 2020, s. 10; OECD, 2020, s. 65)
Wspólna konsumpcja Malmö
  • gmina zapewnia przestrzeń, w której ludzie mogą się spotykać, aby dzielić się przedmiotami np. narzędziami, zabawkami, ubraniami lub przynosić materiały do naprawy lub ponownego wykorzystania (Bolger i Doyon, 2019, s. 2199)
  • usługa Sunfleet - wynajem i współdzielenie samochodów; gmina ułatwia korzystanie z tej usługi poprzez wydzielenie specjalnych parkingów dla współdzielonych samochodów (Svennevik i in., 2021, s. 6)
  • By Bike - miejski system wypożyczania rowerów (SUSTAIN EUROPE, 2020)
Västeras
  • miejskie przedsiębiorstwo mieszkaniowe Mimer oferuje klientom dwa miesiące bezpłatnego członkostwa w Sunfleet (Jansson, 2019)
Umea
  • U-bike.se - inicjatywa, w ramach której można wypożyczyć elektryczne rowery cargo (Markendahl i in., 2018, s. 246)
Göteborg
  • centra napraw i udostępniania Fixotek (Climate-KIC i EIT, 2018, s. 30)
Knivsta
  • gmina wynajmuje elektryczne samochody pracownikom, a po godzinach pracy mieszkańcom (Jansson, 2019)
Karlstad
  • spółdzielnia mieszkaniowa gminy wynajmuje samochody w ciągu dnia (Jansson, 2019)
  • wypożyczanie samochodów elektrycznych, służbowych gminy (Jansson, 2019)
Wiele gmin w Szwecji m.in. Umea, Bollnäs, Tyresö finansuje wypożyczalnie sprzętu sportowego, w których można na 14 dni wypożyczyć m.in. narty, łyżwy, rolki, namioty, kaski, kamizelki ratunkowe (Fritidsbanken, b.d.)
Rotterdam
  • carsharing (Svennevik i in., 2021, s. 6)
Amsterdam
  • europejski projekt eHUBS - wspólny, sąsiedzki transport elektryczny Buurthub (Gemeente Amsterdam, b.d.)
Haga
  • można ubiegać się w gminie o dotację na założenie spółdzielni, wewnątrz której możliwe jest współdzielenie samochodu elektrycznego czy poprosić gminę o zainstalowanie punktu ładowania (The Hague, 2021)
Teren całej Holandii
  • OV-fiets wypożyczanie rowerów na ostatni etap podróży (NS, b.d.)

Źródło: opracowanie własne.

W miastach szwedzkich i holenderskich dominuje konsumpcja współdzielona. W modelach z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym miasta szwedzkie i holenderskie jako władza są odbiorcami usług czy dóbr cyrkularnych. W modelu konsumpcji współdzielonej są inicjatorami działań cyrkularnych. Natomiast w modelu systemu usług - inicjatorami i/lub odbiorcami usług cyrkularnych. W miastach szwedzkich i holenderskich większość działań prowadzonych jest z zakresu umiarkowanego i niskiego poziomu cyrkularności. Modele w nich stosowane funkcjonują głównie w cyklach technicznych i istnieją już od dawna. Wartość modeli tu wykorzystywanych tkwi w zmniejszaniu ilości odpadów, kosztów pozyskania materiałów oraz zapotrzebowania na nowe produkty, więc jest to wartość ekonomiczna, czyli wartość w sensie materialnym, ilościowym dla miasta jako władzy. Natomiast w literaturze nie ma potwierdzonego jednoznacznego pozytywnego wpływu cyrkularnych modeli biznesowych na środowisko (np. European Commission, 2018; van Loon i in., 2021; Whalen i Whalen, 2020). Brakuje także danych dotyczących wpływu samej gospodarki cyrkularnej na wartość społeczną w miastach (Vanhuyse i in., 2021). Być może gdyby gospodarka cyrkularna w mieście istniała jako system powiązanych ze sobą cyrkularnych modeli biznesowych (np. modelu dostaw o obiegu zamkniętym z modelem systemu usług lub modelu dostaw o obiegu zamkniętym z modelem współdzielenia) łatwiej byłoby miastu kontrolować posiadane zasoby, a w konsekwencji mierzyć wartości środowiskowe i społeczne.

Podsumowanie

Gospodarka o obiegu zamkniętym jako odpowiedź na liczne wyzwania związane ze zmianą klimatu, wyczerpywaniem zasobów itp. staje się powoli rzeczywistością. Również miasta wprowadzają szereg zmian w tym zakresie. W analizie miast szwedzkich i holenderskich zidentyfikowano trzy rodzaje modeli biznesowych o potencjale cyrkularnym. Są to modele z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym, konsumpcja współdzielona i model systemu usług. Najczęściej wykorzystywanym cyrkularnym modelem biznesowym w miastach szwedzkich i holenderskich jest model konsumpcji współdzielonej, czyli taki, w którym miasto jako władza jest wdrożeniowcem. Dlatego ma ono do odegrania w tym modelu szczególną rolę. Przede wszystkim powinno uświadamiać mieszkańców, że takie rozwiązania istnieją i podpowiadać, jak z nich korzystać, a także sugerować, że wpłyną one pozytywnie na jakość życia mieszkańców. Zwłaszcza że dotychczasowe badania wskazują, że dobrostan środowiska nie jest głównym powodem korzystania np. z carsharingu przez użytkowników (Münzel i in., 2019).

Wartość modeli stosowanych przez miasta szwedzkie i holenderskie tkwi w oszczędności ekonomicznej. Natomiast czy jest to wartość środowiskowa/społeczna w sensie niematerialnym, jakościowym dla mieszkańców czy całości społeczeństwa - to kwestia trudna do oszacowania i wymaga dalszych badań, zwłaszcza że modele cyrkularne mają jednocześnie proponować wartość ekonomiczną, społeczną i środowiskową. Dlatego należy uznać, że miasta szwedzkie i holenderskie (mimo że gospodarka o obiegu zamkniętym nie jest tam tematem nowym i uczestniczą one w licznych projektach z nią związanych) są na początkowym etapie prac nad wprowadzaniem modeli biznesowych o obiegu zamkniętym.

Inspirację w zakresie cyrkularnych modeli biznesowych mogłyby czerpać miasta polskie. Na przykład Gdańsk, Kraków i Lublin brały udział w programie Circular Cities Program i analizowały swoje przepływy surowców. Gdańsk ma potrzebę ponownego wykorzystania wysokiej jakości materiałów w nowych budynkach, chce zwiększyć wskaźnik recyclingu (70%) dla odpadów z budowy i rozbiórki, Kraków również chce w głównej mierze zająć się sektorem budownictwa, posiada punkty do zbierania odpadów rozbiórkowych (beton, cegła, płytki, ceramika), natomiast Lublin planuje zaangażować się w sektor odpadów, np. zbiórkę odpadów z restauracji, produkcję kompostu (Metabolic, 2021).

W dalszych badaniach różnych miast należałoby zadać pytanie: Czy i jakie nowe/innowacyjne cyrkularne modele biznesowe tworzyć i/lub jak powiązać w odpowiedni sposób istniejące modele, by rzeczywiście proponowały wartość dla środowiska naturalnego i społeczną?

Bibliografia

INFORMACJE O AUTORZE

Justyna Świrk

Autorka jest doktorantką Szkoły Głównej Handlowej w Kolegium Zarządzania i Finansów. Jej zainteresowania badawcze dotyczą zrównoważonego rozwoju (m.in. miast, przedsiębiorstw), edukacji ekonomicznej oraz ryzyka klimatycznego w gospodarce.

 

Informacje o artykule

DOI: https://doi.org/10.15219/em95.1573

W wersji drukowanej czasopisma artykuł znajduje się na s. 52-60.

pdf pobierz artykuł w wersji PDF

pdf abstract in English

Jak cytować

Świrk, J. (2022). Cyrkularne modele biznesowe w miastach szwedzkich i holenderskich. e-mentor, 3(95), 52-60. https://doi.org/10.15219/em95.1573

Komentarze

Nie ma jeszcze komentarzy do tego artykułu.

dodaj komentarz dodaj komentarz