» E-mentor nr 5 (7) / 2004

Wstęp

Edukacja ustawiczna to nie tylko nowa idea pedagogiczna, ale także zasada kształcenia organizująca nowy proces aktywnego poznania oraz stałego rozwoju intelektualnego i kulturalnego. Warto prześledzić źródła i tendencje rozwojowe tej nowej propozycji edukacyjnej.

Paul Lengrand

Paul Lengrand¹, który zaliczany jest do najwybitniejszych teoretyków oświaty ustawicznej, w swych pracach, a zwłaszcza w studium z 1970 r., nie tylko zgłosił własne propozycje, ale także stwierdził, że kształcenie ustawiczne bywa różnie rozumiane. Niektórzy widzą w nim wyłącznie kształcenie, doskonalenie i przekwalifikowanie zawodowe, inni autorzy utożsamiają je z oświatą dorosłych w ujęciu szerszym niż tylko kształcenie zawodowe.

Sam P. Lengrand uważa, że kształcenie ustawiczne jest to zespół działań zmierzający do stworzenia nowego systemu edukacyjnego.

Dawny podział życia ludzkiego na okres nauki oraz okres działalności zawodowej, aktywności społecznej przemija i nadchodzi era stałego i możliwie wszechstronnego uczenia się. Pierwszy etap życia - kształcenie w szkołach podstawowych, średnich i wyższych - staje się przygotowaniem do pracy i dalszej edukacji. Lengrand widzi potrzebę zmodyfikowania obecnego systemu oświatowego. Okres nauki szkolnej przede wszystkim powinien wyposażyć uczniów w umiejętność ustawicznego uczenia się oraz rozwinąć zainteresowania i motywować do uczenia się.

Podstawową zasadą kształcenia ustawicznego - zdaniem Lengranda - jest zachowanie ciągłości i systematyczności procesu uczenia się, co zapewnia, z jednej strony, stały rozwój, a z drugiej - uchroni przed zdezaktualizowaniem zdobytej wiedzy.
Edukacja i rozwój każdego człowieka powinny przebiegać wielopłaszczyznowo nie tylko w systemie kształcenia szkolnego i uniwersyteckiego, ale także w systemie pozaszkolnej oświaty dorosłych i samokształcenia.

Współczesne ujęcie kształcenia ustawicznego

Istotę kształcenia ustawicznego najpełniej wyraża obecnie pogląd mówiący, iż obejmuje ono całe życie człowieka i służy jego rozwojowi. Stanowi to także naczelną zasadę określającą kierunek współczesnych reform oświatowych dotyczących szkolnictwa powszechnego, zawodowego i wyższego, a także doskonalenia zawodowego pracujących i oświaty dorosłych, kształcenia równoległego oraz wychowania w rodzinie i środowisku. Głównym zadaniem edukacji ustawicznej jest w tym ujęciu wychowanie nowego typu człowieka, charakteryzującego się twórczym i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury - człowieka, który potrafi doskonalić sam siebie, zmieniać warunki życia i ulepszać je dla dobra społeczeństwa.

Ten najpełniejszy zakres pojęciowy edukacji ustawicznej obejmuje również poprzednio wymienione jego komponenty. Takie rozumienie kształcenia ustawicznego zostało przyjęte przez UNESCO. Jest uznawane przez francuskich, polskich, skandynawskich i amerykańskich uczonych². Zdarzają się jednak nadal próby utożsamiania edukacji ustawicznej z doskonaleniem zawodowym lub oświatą dorosłych.

Kształcenie ustawiczne obejmuje cały system szkolny oraz oświatę równoległą, kształcenie dorosłych i wychowanie w środowisku. Istotnie wpływa na zmianę dotychczasowego systemu oświatowego wprowadzając nowe cele, formy oraz metody i treści edukacji.
Najszybciej i najpełniej zmiany dokonały się w systemie doskonalenia zawodowego. Wydano w tej sprawie ustawy lub uchwały rządowe, wprowadzono obligatoryjne formy uzupełniania wiedzy; stworzono sieć ośrodków doskonalenia i instytutów badających ten proces oraz proponujących stałą modernizację rozwiązań.

Zasada kształcenia ustawicznego

Jednym z pierwszych autorów zajmujących się problemami edukacji ustawicznej był Robert J. Kidd. W 1960 r. przewodniczył II Międzynarodowej Konferencji Oświaty Dorosłych w Montrealu, której rezultatem obrad było sformułowanie zasady kształcenia ustawicznego w oświacie dorosłych.

R.J. Kidd w swym głównym dziele³ słusznie stwierdził, że idea kształcenia ustawicznego od wieków ujawnia się w poglądach wybitnych humanistów i pedagogów. Obecnie zaś widoczne jest szczególne nią zainteresowanie, a także wyraźne są możliwości i potrzeby jej urzeczywistnienia w praktyce oświatowej. Obejmując całe życie człowieka, pozwoli na pełniejsze rozwinięcie działań dotychczas zaniedbanych, takich jak: wychowanie przedszkolne, oświata dorosłych, oświata starszego wieku. Urzeczywistnienie kształcenia ustawicznego integruje wszelkie formy wychowania i działalności oświatowej, łagodzi różnice między kształceniem ogólnym i zawodowym, zapewnia właściwe wykorzystanie czasu wolnego. Jednocześnie podnosi rangę zawodu nauczyciela.

R.J. Kidd sformułował również interesujący pogląd na temat trzech wymiarów kształcenia ustawicznego. Są to: kształcenie w pionie, w poziomie i w głąb.

Kształcenie w pionie obejmuje kolejne szczeble edukacji szkolnej - od przedszkola poprzez szkołę do studiów wyższych i podyplomowych. Zasady drożności i dostępności gwarantują młodzieży i dorosłym spełnienie się w tym wymiarze, niezależnie od wieku, zawodu, miejsca zamieszkania i innych czynników utrudniających edukację.

Kształcenie w poziomie ma zapewnić poznawanie różnych dziedzin życia, nauki i kultury, niezależnie od studiów pionowych. Likwidacja sztucznych barier między dziedzinami życia i kultury umożliwia pełne wykorzystanie tego wymiaru dzięki indywidualnej aktywności człowieka i dzięki działalności pozaszkolnych instytucji oświatowych.

Kształcenie w głąb jest natomiast ściśle związane z jakością edukacji i wyraża się w bogatej motywacji kształcenia, w umiejętnościach samokształceniowych, zainteresowaniach intelektualnych, w stylu życia zgodnym z ideą ustawicznego kształcenia i kulturalnym wykorzystaniem czasu wolnego.

Koncepcja Kidda poszerza rozumienie edukacji ustawicznej dzięki akcentowaniu jakości działań oświatowych i wskazaniu bogatych potrzeb oraz możliwości oświaty pozaszkolnej i oświaty dorosłych. Ma ona szczególną wartość dla edukacji dorosłych, ponieważ wyraźnie łączy trzy formy aktywności edukacyjnej: kształcenie szkolne, oświatę pozaszkolną i samokształcenie.

W końcu 1995 roku przedstawiono raport, który został opublikowany w 1996 roku pod tytułem Learning: the treasure within (Uczenie się: nasz ukryty skarb)⁴.

Podstawowe zasady

Jedną z dwóch podstawowych zasad uznano uczenie się przez całe życie⁵, co określa nową strukturę życia ludzkiego i miejsca w nim edukacji. Kształcenie ustawiczne jest zgodne z potrzebami nowoczesnego społeczeństwa, uwzględnia przemiany czasu, wartości rynku oraz rytm indywidualnej egzystencji. Stwierdzono, że edukacja ustawiczna nie jest już traktowana jako odległa idea, a stała się systematycznie realizowaną rzeczywistością oświatową. Służą jej i jednocześnie ją charakteryzują zjawiska kultury i społeczeństwa, takie jak: rozwój nauki i technologii, niezbędność doskonalenia zawodowego, dostosowanie do zmian ekonomicznych, wymagania rynku pracy wobec siły roboczej oraz rozpowszechnienie kształcenia know-how na kursach o specjalnym przeznaczeniu.

Komisja uznała, że kształcenie przez całe życie jest ogólną wartością i jednocześnie indywidualną relacją czasu i przestrzeni dla utrzymania biegłości i przydatności osób w ich przeznaczeniu dla życia i pracy⁶ oraz aktywności obywatelskiej. Duże zmiany w pracy stwarzają możliwość indywidualnej realizacji aktywności w korzystnym czasie. Edukacja staje się wielowymiarowa i zgodnie z określeniem Komisji czterech filarów realizuje kształcenie dla wiedzy, dla działań i umiejętności, dla znajdowania sensu życia i zrozumienia innych. Wszystkie te wymiary są ważne i potrzebne.

Zgodnie z ideą edukacji ustawicznej stanowi ona serce społeczeństwa. Zmieniły się i rozszerzyły tradycyjne środowiska kształcące, gdyż poza szkołą i rodziną prowadzą edukację środowiska sąsiedzkie, kręgi religijne, grupy rówieśnicze, miejsca pracy i inne aktywne skupiska ludzkie. Potrzebne jest zrozumienie i współdziałanie - edukacyjna synergia - by dać właściwe korzyści i upowszechniać kształcenie.

Celem edukacji przez całe życie jest zdaniem Komisji przechodzenie od kształcenia podstawowego, które tworzy bazę, do szkolnictwa wyższego w różnych jego formach, co niekoniecznie kojarzyć się musi z uniwersytetami⁷.
Komisja akcentuje głównie edukację formalną w pionie (gdyby użyć określenia Roberta Kidda), ale także w planie poziomym i w aktywności w głąb widzi duże możliwości wprowadzenia programów, które zapewnić mogą efekty właściwe formalnej edukacji na poziomie wyższym. Wymaga to jednak zmian w organizacji, programach i metodach pracy.

Problemy edukacji ustawicznej a Unia Europejska

Problemy edukacji ustawicznej stanowią od lat zainteresowanie Wspólnoty Europejskiej. W 1995 roku Komisja Europejska staraniem dwóch swych Generalnych Dyrekcji: Wychowania, Kształcenia i Młodzieży oraz Zatrudnienia Stosunków Przemysłowych i Spraw Społecznych przygotowała raport pt. Nauczania i uczenia się . Na drodze do uczącego się społeczeństwa"⁸. Organizatorami raportu i głównymi autorami byli szefowie obu Generalnych Dyrekcji: Edith Cresson i Padraig Flynn. Tekst znany jest pod nazwą Białej Księgi Komisji Europejskiej o Edukacji (The White Paper on education and training).

Sam tytuł - Nauczanie i uczenie się - nie akcentuje jeszcze zagadnień edukacji ustawicznej, ale już jego rozwinięcie - Na drodze do uczącego się społeczeństwa - wskazuje, że celem podjętych rozważań jest realizacja kształcenia ustawicznego. Wyrasta ono z trzech czynników zmieniających współczesny świat: umiędzynarodowienia handlu, początki społeczeństwa informacyjnego i niepowstrzymanego postępu naukowo-technicznego.

W tej sytuacji edukacja powinna silnie oprzeć się na kulturze ogólnej, rozwijać kreatywność, uczyć podejmowania decyzji. Innym wskazaniem jest zwrócenie uwagi na przydatności absolwentów do zatrudnienia i zdolności do aktywności ekonomicznej, a to prowadzi nie tylko przez dyplom, ale także przez system skutecznego doskonalenia oraz sieci kształcenia wewnętrznego i współpracy zewnętrznej.

Kształcenie ustawiczne w Polsce

Postulaty na przyszłość to nowe zasady edukacji uznające wartość kultury ogólnej i kwalifikacji, współpracy szkoły i przedsiębiorstwa, równość praw wobec edukacji, tworzenie społeczeństwa informacyjnego.

Warto zwrócić uwagę, że Unia Europejska ogłosiła rok 1996 Europejskim Rokiem Kształcenia Ustawicznego, co przyczyniło się do upowszechnienia w państwach członkowskich problemów edukacji ustawicznej oraz wskazało bogate jej możliwości i wartości.

Edukacja ustawiczna to ważna strategia dla Europy. Pozwoli ona stworzyć europejskie społeczeństwo uczące się, z którego wyłoni się społeczeństwo postępu zdolne zapewnić Europie niezależność wobec gospodarczych i społeczno-politycznych potęg z innych kontynentów, zwłaszcza wobec Ameryki, Japonii i Chin.

Starania o rozwój edukacji ustawicznej w Europie nie mają tylko właściwości kulturowej i znaczenia lokalnego, a są także środkiem do afirmacji tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Mogą też wpłynąć na przyszłość Europy i określić jej miejsce w świecie.

Polska myśl i literatura pedagogiczna od dawna wprowadzają ideę edukacji ustawicznej do systemu kształcenia dorosłych i całego systemu edukacji. Jako pierwszą należy przypomnieć Irenę Drozdowicz-Jurgielewiczową, która już w 1936 roku w propozycji dydaktyki dorosłych nawiązywała do poglądów B. Yeaxlee.

Z kolei przed trzydziestu laty profesorowie Ryszard Wroczyński i Bogdan Suchodolski⁹ stworzyli silne podstawy edukacji permanentnej w polskiej teorii pedagogicznej, uzupełnili ich stanowisko Jan Kulpa w 1975 roku¹⁰ oraz badania zespołu pod kierunkiem R. Wroczyńskiego¹¹, a także międzynarodowa konferencja w Warszawie, której materiały wydano w języku polskim oraz angielskim i rosyjskim w 1975 roku.

Podsumowanie

Po paru latach wnikliwe opracowania na temat teorii i praktyki kształcenia ustawicznego oraz jego tendencji rozwojowych ogłosili Andrzej Cieślak i Józef Półturzycki¹². Odbywały się dalsze konferencje, z których materiały i wnioski ogłaszano w pracach zbiorowych, co objęło także IV sesję Europejskiego Kongresu Kształcenia Ustawicznego w Warszawie w 1992 roku¹³.

W 2003 roku ukazały się nowe polskie opracowania z zakresu teorii i praktyki edukacji ustawicznej. Są to prace nowe i ukazują współczesne tendencje rozwojowe idei permanentnego kształcenia.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na książkę profesora B. Suchodolskiego Edukacja permanentna¹⁴, która ukazała się w jedenaście lat po śmierci Autora, co także charakteryzuje stosunek instytucji i osób odpowiedzialnych za edukację i kulturę do problemu edukacji ustawicznej. Drugim dziełem jest zbiorowa publikacja profesorów i doktorów Szkoły Wyższej Pawła Włodkowica w Płocku ¹⁵, która stanowi obszerne i poważne studium tego tematu wykonane przez jedenastu autorów w 26 opracowaniach z obszerną bibliografią.

Kontynuacją tej księgi jest zbiorowe opracowanie materiałów z XII Toruńskiej Konferencji Dydaktycznej pod redakcją Renaty Góralskiej i Józefa Półturzyckiego¹⁶. Są to ważne pozycje, które ukazują tendencje rozwojowe edukacji ustawicznej.