» E-mentor nr 2 (4) / 2004

Obecnie gospodarka w dużej mierze oparta jest na wiedzy. Bazuje na wytwarzaniu, dystrybucji oraz wykorzystywaniu wiedzy, która jest podstawowym zasobem przedsiębiorstwa. W nowej rzeczywistości konkurencyjność określa nie tyle potencjał ekonomiczny przedsiębiorstwa, co jego zdolność do szybkich zmian. Przedsiębiorstwo powinno wykorzystywać zmiany zachodzące w otoczeniu, jako okazje dające możliwości rozwojowe.

Przedsiębiorstwo chcąc odnieść sukces rynkowy powinno być:¹

• Elastyczne i szczupłe - zdolne do szybkich inwestycji i dezinwestycji, mało zintegrowane, o małych kosztach stałych, zarządzane przez projekty i struktury macierzowe,
• Kooperatywne - poszukujące współdziałania a nie konkurencji,
• Inteligentne - mające rozbudowane zasoby intelektualne a nie materialne, inwestujące w pracowników oraz badania i rozwój, dysponujące wywiadem ekonomicznym i sprawnie działającym kontrolingiem.

Zatem w nowej gospodarce dużą rolę odgrywa innowacyjność. Przedsiębiorstwo powinno posiadać zasoby intelektualne trudne do skopiowania oraz dające możliwości zdobycia przewagi konkurencyjnej. Wartość rynkowa zależna jest od jego kapitału intelektualnego, który powinien być umiejętnie wykorzystany.

Pojęcie i geneza kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa.

Kapitał intelektualny to "ukryte" aktywa przedsiębiorstwa, które nie są w pełni ujęte w sprawozdawczości bilansowej firmy, a które obejmują zarówno to, co tkwi w głowach członków organizacji, jak i to, co pozostaje w przedsiębiorstwie, gdy oni je opuszczają. Obejmuje on zarówno połączoną wiedzę, umiejętności, zdolności i innowacyjność poszczególnych pracowników przedsiębiorstwa do sprawnego wykonywania zadań oraz wartości przedsiębiorstwa, kulturę organizacyjną i filozofię, jak i wszystko, co jest zdolnością przedsiębiorstwa i wspiera produktywność pracowników w postaci sprzętu komputerowego, organizowania baz danych, struktur organizacyjnych, patentów i znaków handlowych. Oczywiście nie każda wiedza jest kapitałem intelektualnym. Podstawą kapitału intelektualnego jest wiedza użyteczna dla firmy. Nabiera ona cech kapitału dopiero wtedy, gdy można ją przetworzyć i wykorzystać dla dobra firmy.² Pierwsze praktyczne próby zdefiniowania kapitału intelektualnego zostały podjęte w latach 80. przez Karla-Erika Sveibyego i stworzoną przez niego tzw. Grupę Konrada. Opublikowany w 1989 r. Raport Konrada podważył zasadność stosowania dotychczasowych wskaźników finansowych do przedstawiania kondycji firmy i jej pozycji konkurencyjnej. Autorzy raportu zalecili uwzględnianie niefinansowych wskaźników i informacji charakteryzujących niematerialne aktywa przedsiębiorstwa, a tworzących tzw. know-how. Pionierami w dziedzinie badań nad kapitałem intelektualnym były firmy szwedzkie: WM-Data i Skandia AFS. WM-Data jako pierwsza organizacja na świecie opublikowała w 1989 r. dodatek do raportu rocznego poświęcony kapitałowi intelektualnemu. Natomiast Skandia AFS w 1991 r., jako pierwsza formalnie wprowadziła do struktury organizacyjnej stanowisko dyrektora ds. kapitału intelektualnego, określając jednocześnie misję dla kapitału intelektualnego.

Równolegle do prac prowadzonych w Szwecji, w Stanach Zjednoczonych powstała Zbilansowana Karta Dokonań (Balanced Scorecard - BSC). Do spopularyzowania koncepcji kapitału intelektualnego dodatkowo przyczynił się model autorstwa Roberta Kaplana i Davida Nortona, a także liczne artykuły Thomasa Stewarda.

W tym samym czasie na rynku japońskim Hiroyuki Itami prowadził badania zasobów niematerialnych.

Model pomiaru kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie

Pojawienie się nowego czynnika decydującego o wartości rynkowej przedsiębiorstwa, jakim jest kapitał intelektualny, wymusza konieczność jego pomiaru. Dotychczas nie powstała jednolita, uznana przez wszystkich, miara wartości kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. Znawcy przedmiotu próbują tworzyć wskaźniki syntetyczne w oparciu o pomiar poszczególnych form kapitału intelektualnego. Ze względu na "niewymierność" niektórych elementów jest to zadanie bardzo trudne.

Poniżej prezentujemy własny model pomiaru kapitału intelektualnego. Model powstał w oparciu o technikę oceny punktowej ważonej oraz technikę profilu oceny.³ Technika oceny punktowej ważonej jest to technika oceny złożonej, posługująca się oceną punktową. W pierwszym etapie należy określić listę kryteriów, które będą stanowiły ocenę rozwiązań danego problemu oraz ustalić ich wagi w sposób szacunkowy lub przy pomocy specjalnych technik na przykład metody eksperckiej. Następnie należy określić skalę oceny ustalając zakres punków przyporządkowanych w trakcie oceny, które może uzyskać każde rozwiązanie za stopień spełnienia danego kryterium. Najczęściej skala oceny zawiera od 1 do 3 lub 5 punktów. Kolejnym etapem jest dokonanie oceny, w jakim stopniu każde rozwiązanie spełnia kryteria oceny oraz obliczenie ocen punktowych ważonych dla poszczególnych kryteriów poprzez pomnożenie wag kryterium przez liczbę punktów przypisanych dla danego rozwiązania. Ostatnim etapem jest formułowanie oceny syntetycznej w postaci sumy ocen punktowych ważonych wszystkich kryteriów oraz wybór rozwiązania, które otrzymało największą liczbę punktów. Profile oceny są techniką polegającą na dokonaniu ocen cząstkowych w oparciu o przyjęty zestaw kryteriów i graficznym przedstawieniu na specjalnym wykresie w postaci linii prostej łamanej łączącej punkty określające wartość ocen cząstkowych. Wykres ma postać tabeli, której wiersze odpowiadają kryteriom oceny, a kolumny klasom oceny. Wyniki oceny zaznaczane są w postaci punków w określonych polach tabeli, a następnie łączone są liniami prostymi tworzącymi linię prostą łamaną nazywaną profilem oceny przedstawiającą w sposób graficzny wyniki oceny. Kształt profilu oceny i jego położenie w tabeli pozwalają na szybką identyfikacją wartości ocenianego rozwiązania jako całości i w odniesieniu do poszczególnych kryteriów. Umieszczenie na formularzu profili ocen kilku rozwiązań pozwala na szybkie ich porównanie.⁴ Możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa spowodowane wykorzystaniem jego kapitału intelektualnego zostały, w naszym modelu, zaprezentowane w formie macierzy oraz w formie kostki trójwymiarowej.

Macierz jest przestrzenią dwuwymiarową, w której umieszcza się zjawiska, wcześniej ocenione według dwóch kryteriów. Badanie cech definiujących jest w istocie wielowymiarowe. Przeniesienie wielowymiarowego badania cech na przestrzeń dwuwymiarową wymaga zastosowania podwójnego zabiegu indeksacji wymiarów: techniki rangownia za pomocą skali porządkowej oraz podziału wymiaru portfela na kilka poziomów intensywności występowania danego zbioru cech. Zależnie od liczby przyjętych poziomów intensywności otrzymujemy macierz cztero-, dziewięcio- lub szesnastopolową.⁵ Podstawą do wyodrębniania kryteriów służących do pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa był zmodyfikowany model pomiaru kapitału intelektualnego szwedzkiej firmy Skandia. W odróżnieniu od oryginalnego modelu firmy Skandia, my zakładamy istnienie trzech form kapitału intelektualnego. Są nimi: kapitał ludzki, kapitał organizacyjny, kapitał rynkowy. Dla każdej z powyższych form kapitału, metodą ekspercką, wyróżniono po piętnaście kryteriów, które zdaniem ekspertów najlepiej charakteryzują kapitał intelektualny przedsiębiorstwa. Wyodrębniając kryteria przyjęto następujące założenia:

• kryteria mogą mieć zarówno charakter ilościowy, jak i jakościowy,
• kryteria mają charakter uniwersalny, dzięki czemu mogą być wykorzystane do pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa działającego w każdym sektorze,
• kryteria są zoperacjonalizowane,
• kryteria powinny być co pewien czas weryfikowane,
• wagę poszczególnych kryteriów ustalono metodą ekspercką, przyjęto, że waga wynosi od 1 do 3 pkt,
• dla każdej formy kapitału intelektualnego wyodrębniono pięć kryteriów o wadze 3pkt, pięć kryteriów o wadze 2 pkt i pięć kryteriów o wadze 1 pkt,
• operacjonalizację poszczególnych kryteriów ustalono metodą ekspercką., przyjęto, że skala oceny spełnienia poszczególnych kryteriów wynosi od 1 do 3 pkt.

Wyodrębniono następujące kryteria w ramach poszczególnych form kapitału intelektualnego (wagi zostały zaznaczone przy każdym z kryteriów):

Wszystkie wyżej wymienione kryteria zostały zoperacjonalizowane. Na przykład dla kryterium "czas poświęcony na szkolenie jednego pracownika (z podziałem na kierownictwo wyższego szczebla, średniego szczebla i pozostałych pracowników)" przyjęto, że każdy pracownik w ciągu roku powinien uczestniczyć w szkoleniach, dzięki którym może podnieść swoje kwalifikacje i nabyć nowe umiejętności, co przyczynia się do wzrostu kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. Kryterium to dotyczy liczby dni roboczych poświęconych na szkolenie jednego pracownika.

Ocena stopnia spełnienia tego kryterium przedstawia się następująco:

Ocena	1	2	3
Liczba dni roboczych szkoleniowych przypadających na jednego pracownika w ciągu roku	0 - 3	4 - 6	7 i powyżej

Na podstawie zaproponowanej powyżej listy 45 kryteriów z trzech form kapitału intelektualnego: kapitału ludzkiego, kapitału organizacyjnego i kapitału rynkowego dokonywana jest, techniką oceny punktowej ważonej, wycena kapitału intelektualnego dla danego przedsiębiorstwa.

Dodatkowo zaproponowana metoda pomiaru kapitału intelektualnego pozwala wykreślić trzy profile oceny jego poziomu, oddzielne dla każdego obszaru.

Do kryteriów związanych z tymi trzema obszarami kapitału intelektualnego należy dodać kryteria wynikające z uwarunkowań sektorowych, w których działa dane przedsiębiorstwo. W celu wyodrębnienia tych kryteriów należy:

1. Dokonać opisu danego sektora za pomocą analizy pięciu sił Portera, w której badanych jest pięć czynników kształtujących atrakcyjność sektora. Czynnikami tymi są: siła oddziaływania dostawców i możliwości wywierania przez nich presji na przedsiębiorstwa w sektorze, siła oddziaływania nabywców i możliwości wywierania przez nich presji na przedsiębiorstwa w sektorze, natężenie walki konkurencyjnej wewnątrz sektora, groźba pojawienia się nowych producentów, groźba pojawienia się substytutów. W opisie sektora należy wyodrębnić:

• wielkość i strukturę sektora,
• mapę grup strategicznych, która stanowi graficzną prezentację sytuacji konkurencyjnej w danym sektorze. Mapę grup strategicznych należy zbudować w oparciu o dwa wybrane kryteria, które najbardziej różnicują zachowania strategiczne przedsiębiorstw w danym sektorze. Kryteriami tymi mogą być np.: jakość, cena, technologia, zakres konkurowania. Wybrana para kryteriów nie może być silnie ze sobą skorelowana.

2. Ocenić atrakcyjność sektora za pomocą metody punktowej atrakcyjności sektora. W metodzie tej wyodrębniono piętnaście czynników, które różnicują sektory i stopień ich atrakcyjności.

Nadano im odpowiednie wagi od 1 do 3 pkt. Zalicza się do nich (w nawiasie podano wagę):

• wielkość rynku (3),
• dynamikę wzrostu rynku (3),
• rentowność sektora (3),
• stopień koncentracji sektora (2),
• ostrość walki konkurencyjnej (3),
• wysokość barier wejścia (3),
• wysokość barier wyjścia (1),
• groźbę pojawienia się substytutów (2),
• groźbę pojawienia się nowych konkurentów (3),
• pewność zaopatrzenia (1),
• stabilność technologiczną (2),
• możliwość zróżnicowania produktów (1),
• możliwość dywersyfikowania działalności (1),
• sezonowość i cykliczność (1),
• zagrożenie dla środowiska naturalnego (1).

Następnie należy ocenić stopień spełnienia każdego kryterium przez dany sektor nadając od 1 do 5 pkt. Liczba maksymalna wynosi 150 punktów. 3. Wyodrębnić na podstawie punktowej oceny atrakcyjności sektora 10 kluczowych czynników sukcesów w danym sektorze. Jest to grupa kryteriów, która decyduje o pozycji konkurencyjnej i możliwościach rozwojowych przedsiębiorstwa.

4. Wybrać z listy 10 kluczowych czynników sukcesu 5, które w decydujący sposób wpływają na możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa w danym sektorze. Czynniki te są dodatkowymi kryteriami pomiaru kapitału intelektualnego. Z uwagi na to, że są to kryteria najważniejsze w danym sektorze, waga każdego z nich wynosi 3 pkt. Kryteria te należy zoperacjonalizować przyjmując, że stopień spełnienia ich wynosi od 1 do 3 pkt. Na przykład na podstawie analizy sektora piwowarskiego w Polsce można stwierdzić, że kluczowymi czynnikami sukcesu są następujące czynniki:

1. Posiadany udział w rynku.
2. Cena produktu.
3. Nakłady na reklamę.
4. Posiadanie własnej sieci dystrybucji.
5. Dostęp do kapitału.
6. Poziom wydajności technologicznej.
7. Wysokość kosztów jednostkowych produktu.
8. Znajomość marki.
9. Poziom rentowności.
10. Stopień wykorzystania możliwości wytwórczych.

Z powyższej listy najważniejszymi kluczowymi czynnikami sukcesu są:

• Znajomość marki.
• Posiadany udział rynkowy.
• Posiadanie własnej sieci dystrybucji.
• Wysokość kosztów jednostkowych produktu.
• Cena produktu.

Powyższe kryteria powinny być zoperacjonalizowane. Operacjonalizacje pierwszego kryterium mierzoną zasięgiem znajomości marki przedstawia poniższa tabela:

Ocena	1	2	3
Zasięg znajomości marki	Lokalny	Ogólnokrajowy	Międzynarodowy

Naszym zdaniem kapitał intelektualny przedsiębiorstwa decyduje o jego możliwościach rozwojowych. Proponujemy określenie rozwojowych elementów kapitału intelektualnego, na podstawie wyodrębnienia par kryteriów z poszczególnych obszarów kapitału intelektualnego, a następnie przedstawienie ich graficznie w formie macierzy. W prezentacjach macierzowych obydwie zmienne to kryteria o najwyższej wadze. Każda zmienna reprezentuje kryterium z innej formy kapitału intelektualnego. W wyniku tego powstało dziewięć macierzy. Pierwsze trzy macierze dotyczą obszaru: kapitał ludzki i kapitał organizacyjny, następne trzy obszaru kapitał organizacyjny i kapitał rynkowy, kolejne trzy obszaru kapitał ludzki i kapitał rynkowy. Przykładowe macierze przedstawiają poniższe rysunki: Macierz 1

Przedsiębiorstwo powinno posiadać wiedzę aktualną i utrwaloną. Jeżeli przedsiębiorstwo chce posiadać aktualną wiedzę, powinno szkolić swoich pracowników. Wiedza ta powinna być utrwalona w formie określonych zasad i procedur. Macierz 2

Bardzo istotną sprawą przy realizacji strategii jest efektywna komunikacja w przedsiębiorstwie zapewniona przez odpowiedni, wewnętrzny system informowania pracowników oraz dobre wykorzystanie wewnętrznych źródeł informacji. Analiza zaproponowanych macierzy pozwala stwierdzić, że elementami kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, stanowiącymi warunek jego rozwoju są następujące składowe:

• wiedza aktualizowana i utrwalana,
• efektywna komunikacja,
• innowacyjność,
• pełna i dostępna wiedza o klientach,
• efektywne wdrożenie badań,
• wysoka jakość produktów,
• rozwojowy portfel produktowy,
• trwałe personalne związki z klientami,
• zaangażowani i efektywni pracownicy.

Wykorzystując charakterystyczne kryteria dla danego sektora (pięć najważniejszych KCS), należy zbudować trzy macierze kapitału intelektualnego, określające możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa w danym sektorze. Jedna zmienna w macierzy stanowi kryterium charakterystyczne dla danego sektora, druga zmienna stanowi wybrane kryterium z modelu podstawowego dotyczące kapitału ludzkiego, kapitału organizacyjnego, kapitału rynkowego.

W sektorze piwowarskim możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa można ocenić przy pomocy następującej macierzy:

Macierz 3

Zgodnie z zaproponowanym przez nas modelem, przedsiębiorstwo charakteryzuje się wysokim kapitałem intelektualnym, jeśli spełnia równocześnie trzy warunki wynikające z zestawienia trzech kryteriów o największej wadze w obszarze kapitału ludzkiego, trzech kryteriów o największej wadze w obszarze kapitału organizacyjnego i trzech kryteriów o największej wadze w obszarze kapitału rynkowego. Połączenie trzech kryteriów w każdym obszarze przedstawiają poniższe kostki.

Jak wynika z powyższych zestawień, przedsiębiorstwo można uznać za przedsiębiorstwo o wysokim kapitale intelektualnym, gdy posiada:

• wysoki poziom standaryzacji, wysoki poziom informatyzacji oraz dobry wewnętrzny system informowania pracowników,
• stabilny zespół pracowników o wysokich kwalifikacjach, cały czas szkolonych,
• zadowolonych klientów, dużą liczbę nowych produktów wprowadzanych na rynek oraz krajowy lub międzynarodowy zasięg marki.

Wykorzystując trzy kryteria charakterystyczne dla danego sektora należy zbudować kostkę, za pomocą której można przedstawić wielkość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa charakterystycznego dla danego sektora. W sektorze piwowarskim kostka przedstawia się następująco:

Naszym zdaniem zaproponowana metoda pomiaru kapitału intelektualnego wyróżnia się spośród innych metod, ponieważ uwzględnia wiele kryteriów dotyczących trzech obszarów kapitału intelektualnego oraz kryteriów wynikających z uwarunkowań sektorowych, w których działa dane przedsiębiorstwo. Za jej pomocą można również ocenić możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa. Daje ona również możliwość porównania kapitału intelektualnego różnych przedsiębiorstw. Dzięki niej można w sposób graficzny przedstawić kapitał intelektualny danego przedsiębiorstwa.

Bibliografia

• J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Warszawa 2002.
• A. Burton - Jones, Knowledge Capitalism, Oxford 1999.
• L. Edvinson, M.S. Malone, Kapitał intelektualny. Poznaj prawdziwą wartość swego przedsiębiorstwa odnajdując jego ukryte korzenie, Warszawa 2002.
• B. Godziszewski, Zasobowe uwarunkowania strategii przedsiębiorstwa, Toruń 2001.
• C. Molloy, From IQ to Ecu, Human Resourees Banking and Insurance, London, II 1995.
• I. Nonaka, H. Takeuchi, Kreowanie wiedzy w organizacji, Warszawa 2000.
• J. Penc, Menedżer w organizacji uczącej się, Łódź 2000.
• Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, (red.) M. Bratnicki, J. Struzyna, Katowice 2001.
• J. Rokita, Model uczenia się organizacji, Organizacja i Kierowanie, nr 4 / 2000.
• J. Rokita, Uczenie się organizacji jako podstawa procesu zmian, [w:] Nowe kierunki w zarządzaniu przedsiębiorstwem - ciągłość i zmiana, red. H. Jagoda,. J. Lichtarski, Wrocław 2000.
• M. Romanowska, Kształtowanie wartości firmy w oparciu o kapitał intelektualny, [w:] System informacji strategicznej. Wywiad gospodarczy a konkurencyjność przedsiębiorstwa, red. R. Borowiecki, M. Romanowska, Warszawa 2001.
• A. Sopińska, P. Wachowiak, Istota kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa - model pomiaru, [w:] Informacja w zarządzaniu przedsiębiorstwem, pod red. R. Borowiecki, M. Kwieciński, Kraków 2003.
• T.A. Steward, Intellectual Capital, New York, 1997.
• Zarządzanie wiedzą w Polsce. Bilans doświadczeń, red. P. Płoszajski, materiały na konferencję "Zarządzanie wiedzą. Strategie sukcesu.", Warszawa 9 maja 2002.