Watykan i internet

Ryszard Podpora

Wprowadzenie

Komputer zmienił nieco świat, a na pewno zmienił moje życie.

Jan Paweł II

Watykan już w 1993 roku podjął pierwsze prace związane z wykorzystaniem internetu w pracy Kościoła. Po ponad 13 latach od pierwszych decyzji w tej sprawie, podjętych wówczas przez papieża Jana Pawła II, znaczenie i przydatność internetu najlepiej obrazuje statystyka. I tak dla przykładu w roku 2003 watykańską stronę http://www.vatican.va odwiedziły 22 mln internautów, co daje ponad 60 tys. wejść dziennie1.

Artykuł przybliża internet watykański w perspektywie jego historii oraz współczesności, a także treści, jakie serwis udostępnia, stosunek Kościoła i samego Papieża do tej technologii oraz problem zabezpieczeń przed hakerami.

Witryna watykańska

Autorem watykańskiej witryny i dyrektorem technicznym jest zakonnica, siostra Judith Zoebelein, ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek od Eucharystii. Dzięki niej i jej pomysłom miliony "wirtualnych" pielgrzymów mogły uczestniczyć w rzymskich obchodach Jubileuszu Roku 2000. Przybyła do Watykanu w roku 1991, aby uporządkować system komputerowy Stolicy Świętej. Po pewnym czasie powierzono jej utworzenie strony internetowej Watykanu.

Sam pomysł otwarcia murów Watykanu dla wirtualnych gości pochodził od rzecznika Stolicy Świętej Joaquina Navarro-Vallsa. Postanowiono na początek przygotować coś prostego, by następnie obserwować reakcje wiernych. Zaczęto się od papieskiego orędzia w Boże Narodzenie 1995 roku. Na stronie Watykanu pojawiło się zdjęcie Jana Pawła II oraz link do tekstu orędzia w wielu językach. W ciągu pierwszych 48 godzin zareagowało ponad 30 tysięcy osób, nie mówiąc o 4 tysiącach informacji przesłanych e-mailem w ciągu 2 tygodni. Tą drogą składano życzenia Papieżowi lub proszono o obrazek z modlitwą. "Wszyscy byliśmy zdumieni" - opowiada siostra2.

Niewątpliwie był to sukces. Ponad pół miliona osób połączyło się w ciągu pierwszych trzech dni z uruchomionym w Boże Narodzenie 1995 roku serwerem komputerowym w Watykanie. Byli to internauci z siedemdziesięciu krajów. Najwięcej osób łączyło się w dniu Bożego Narodzenia w samo południe oraz tego samego dnia o godzinie 18.003. W serwisie znajdowały się orędzie Papieża oraz życzenia w 54 językach. Najczęściej używanym językiem był wtedy i jest do dziś język angielski4.

Stale wzrastająca aktywność Watykanu w internecie przełożyła się na systematyczny wzrost popularności witryny watykańskiej. Już w marcu 2003 roku odnotowano 3,6 mln odwiedzin, czyli przeciętnie ponad 116 tys. wizyt dziennie5.

Najwięcej wizyt było z Ameryki Północnej, następnie z Europy, Ameryki Południowej i Azji, a według krajów kolejność jest następująca: Stany Zjednoczone, Włochy, Niemcy, Wielka Brytania, Kanada, Hiszpania, Brazylia, Francja itd. Najczęściej wyszukiwano następujących haseł (w różnych językach): Watykan, News (Wiadomości), Informacje, Służba Prasowa. Największe nasilenie wejść przypadało na czwartki i piątki w godzinach 19-22 czasu włoskiego.

Działająca w ramach Biura Prasowego Watykańska Służba Informacyjna (VIS) osiągnęła najwyższy w swej krótkiej jeszcze historii wskaźnik zgłoszeń z zewnątrz: 15 916. Ponad połowa klientów (54,66%) wybrała język angielski, kolejne najpopularniejsze to: hiszpański, włoski i francuski6.

Ponadto, Stolica Apostolska zamierzała jeszcze w roku 2006 zbudować nową stronę internetową. Prawdopodobnie jej inauguracji należy oczekiwać w pierwszych miesiącach 2007 roku. Ma ona umożliwić interaktywne korzystanie z niej przez internautów. Siostra Judith Zoebelein za pomocą nowej strony chce, by ludzie mogli się porozumiewać, a także wykorzystać zdobyte dzięki niej wiadomości i umiejętności w swoich wspólnotach parafialnych (...) m.in. specjalne sekcje dla rodzin, młodzieży i parafii oraz programy nauki przez internet7.

W uznaniu dla twórców watykańskiej witryny warto odnotować, że w roku 2002 internetowa strona watykańska wraz z pięcioma innymi witrynami została nominowana w kategorii "duchowość" do dorocznej nagrody Webby Award, która uważana jest za internetowego Oskara8.

Zasoby watykańskiego internetu

Dnia 24 czerwca 2003 roku z udziałem kardynała Edmunda Szoki w biurze prasowym Stolicy Apostolskiej odbyła się prezentacja nowej witryny internetowej Muzeów Watykańskich. Na oficjalnej stronie internetowej Stolicy Apostolskiej można zwiedzać wirtualnie jedno z najczęściej odwiedzanych muzeów świata. Są w niej dostępne: ponad 3200 stron tekstu (w pięciu językach: włoskim, hiszpańskim, angielskim, francuskim i niemieckim), 800 rysunków i 165 ilustracji o dużej rozdzielczości9.

Podobnie najważniejsze teksty z zakresu katolickiej nauki społecznej można znaleźć w internecie. Są one dostępne jako The Social Agenda w językach angielskim, niemieckim, hiszpańskim, portugalskim, francuskim, włoskim i polskim pod adresem http://www.thesocialagenda.org10.

Niewątpliwie znaczącym wydarzeniem było otwarcie strony internetowej, na której znajdowały się informacje o przygotowaniach do Roku Świętego 2000. Począwszy od 22 lutego 1999 roku watykańska strona internetowa "Jubil2000", dostępna w języku włoskim, niemieckim, angielskim, hiszpańskim, obok problematyki religijnej strona internetowa "Anno Santo 2000" informowała o towarzyszącym Wielkiemu Jubileuszowi programie kulturalnym, wydarzeniach muzycznych oraz o imprezach specjalnych, m.in. o przygotowaniach do Światowego Spotkania Młodych11.

Stosunek Kościoła do internetu

Już w 1996 roku w trakcie konferencji nt. ewangelizacji mediów biskup Josef Spital z Trewiru mówił: Jeśli reklama wychodzi z założenia, że można dotrzeć do człowieka w tej warstwie jego odczuć, to powinniśmy być w zasadzie pierwszymi, którzy będą próbowali to osiągnąć. Chodzi tu nie o cele reklamowe, lecz o pozyskiwanie ludzi dla Ewangelii Chrystusowej12.

W spotkaniu w którym uczestniczyło 40 biskupów odpowiedzialnych za media i 20 ekspertów z całego świata podkreślano, że internet oraz inne media nie są narzędziem ewangelizacji, lecz przede wszystkim narzędziem informacji. Aby (...) móc dawać rzeczywiste świadectwo wiary, potrzebny jest kontakt bezpośredni13.

Podkreślano, że Kościół musi zrozumieć internet, aby komunikować się z osobami, w szczególności z młodymi ludźmi, zanurzonymi w doświadczeniu tej nowej technologii, ale również po to, by czynić z niego jak najlepszy użytek14.

Stosunek Kościoła do środków społecznego przekazu jest zasadniczo pozytywny. Bóg porozumiewa się z ludzkością za pośrednictwem Kościoła, dlatego komunikacja ma dla Kościoła zasadnicze znaczenie. W Internecie muszą być dostępne najważniejsze źródła religijne i duchowe, wielkie biblioteki, muzea i miejsca kultu, dokumenty Magisterium, pisma Ojców i Doktorów Kościoła i religijna mądrość wieków. Powinien on służyć ewangelizacji, nowej ewangelizacji i misjom ad gentes, katechezie, przynosić wiadomości, ale nie może zastąpić autentycznej wspólnoty międzyosobowej ani rzeczywistości Sakramentów i Liturgii, ani bezpośredniego przepowiadania Ewangelii. W Internecie nie ma Sakramentów15.

Spośród znanych dokumentów poświęconych internetowi w orędziu na rok 2002 zatytułowanym Internet: nowe forum głoszenia Ewangelii, Jan Paweł II napisał m.in.: Kościół podchodzi do tego nowego medium z realizmem i zaufaniem. Podobnie jak inne środki przekazu, jest to pewne narzędzie, nie cel sam w sobie. Internet może otworzyć wspaniałe możliwości przed ewangelizacją, gdy korzysta się z niego w sposób kompetentny i z jasną świadomością jego wad i zalet. Przede wszystkim, dostarczając informacji i pobudzając zainteresowanie, umożliwia on początkowe zetknięcie się z przesłaniem chrześcijańskim, zwłaszcza pośród młodych, którzy coraz bardziej zwracają się do świata cyberprzestrzeni jako okna na świat. Jest więc ważne, aby społeczność chrześcijańska myślała nad praktycznymi sposobami pomagania tym, którzy początkowo spotykają się [z nią] po raz pierwszy poprzez Internet, aby mogli przejść od wirtualnego świata cyberprzestrzeni do rzeczywistego świata społeczności chrześcijańskiej16.

Nie bez znaczenia jest fakt, że internet sprawił, iż Watykan może przekazywać orędzie chrześcijańskie również do wielu krajów, w których praca misyjna Kościoła była dotychczas zabroniona. Internet umożliwia ewangelizację również w krajach islamskich i rządzonych przez rządy totalitarne, np. w Wietnamie. Użytkownicy mogą korzystać ze stron wprowadzonych do sieci bez kontroli władz państwowych, w związku z czym działania cenzury okazują się bezskuteczne. Watykan ma przez to gwarancję, że do odbiorców dociera autentyczne nauczanie Kościoła katolickiego. Dlatego jest ważne, by Państwo Watykańskie miało własne strony w internecie, podobnie jak inne suwerenne państwa - stwierdził arcybiskup P. Folley. Dodał, że umieszczony na końcu hasła wywoławczego skrót "va" upewnia użytkowników, że jest to rzeczywiście adres watykański17.

Papież i internet

Chociaż Papież Jan Paweł II osobiście nie korzystał z komputera, uznał jego pożyteczność. Wszyscy członkowie jego sztabu posługują się komputerem - mówiła siostra Zoebelein18. Włoski dziennik "La Repubblica" twierdził nawet, że Jan Paweł II jest zamiłowanym cybernautą i posiada specjalny internetowy pokój w Pałacu Apostolskim. Skądinąd wiadomo, że internet pojawił się w Watykanie na życzenie Papieża w roku 199319. Gdy uruchomiono stronę internetową Stolicy Apostolskiej, Ojciec Święty żywo tym się zainteresował, kazał sobie wszystko tłumaczyć, a na koniec miał ponoć przyznać, że nigdy tego chyba nie pojmie.

We wrześniu 1995 roku Jan Paweł II z niepokojem wypowiedział się na temat internetu i telewizji interaktywnej. W orędziu do 17. Światowego Kongresu Międzynarodowej Unii Prasy Katolickiej (UCIP) w Grazu z 13 września 1995 roku Papież przestrzegł, że środki te wpływają na depersonalizację sposobów komunikacji. Zaznaczył on również, że media nowego typu są szansą dla współczesnego człowieka20.

Papieża niepokoił nade wszystko brak norm w dziedzinie informacji - zwłaszcza w internecie. Podkreślał potrzebę działań w sieci z poszanowaniem sumienia jednostek. Ponadto uważał, że środki przekazu cechuje niebezpieczna tendencja do zastępowania organizacji wychowawczych poprzez ukazywanie nie zawsze pozytywnych wzorców kultury i postępowania dla młodych, którzy pozostają wobec nich bezbronni21.

Spośród wielu medialnie nagłaśnianych inicjatyw związanych z popularyzacją i wykorzystaniem internetu przez Watykan można przywołać wydarzenie z czwartku 22 listopada 2001 roku. Jan Paweł II rozesłał treść adhortacji Ecclesia in Oceania w Sali Klementyńskiej przez naciśnięcie klawisza "Enter" z podłączonego do sieci komputera. Z internetu korzystano także wcześniej w pracach przygotowawczych nad dokumentem, głównie z racji na ogromne odległości Kościoła rozproszonego w Oceanii22.

Podobnie z pomocy internetu korzystano w celu spotkania się Jana Pawła II z wiernymi Rosji w marcu 2002 roku. Na program spotkania z Ojcem Świętym złożyły się wspólna modlitwa i Msza św. w intencji jedności chrześcijan Europy (o godz. 19.00 czasu moskiewskiego)23. Ten szczególny most internetowy miał połączyć wiernych ze stolicy Rosji z ich współwyznawcami w Atenach, Budapeszcie, Strasburgu, Wiedniu i Walencji24.

Podobnie z okazji wyboru papieża Benedykta XVI uruchomiono specjalny adres internetowy: benediktxvi@vatican.va, pod który można było wysyłać życzenia w różnych językach25.

Warto także przywołać fakt, że straż przyboczna Papieża (bez wątpienia za papieską zgodą) - Gwardia Szwajcarska - szuka ochotników do swoich szeregów właśnie za pośrednictwem internetu. Miała ona bowiem przez pewien czas wakaty. Aby przyciągnąć nowych kandydatów do tej atrakcyjnej, a jednocześnie odpowiedzialnej służby, trwającej co najmniej dwa lata (z możliwością przedłużenia jej na dalszy okres), kierownictwo Gwardii proponuje potencjalnym chętnym możliwość studiowania języków, kursy informatyki, a nawet studia uniwersyteckie26. W tym celu uruchomiono nową stronę: http://www.gardesuisse.org.

Szpiedzy i hakerzy na stronie watykańskiej

Watykan jest w tej chwili jedynym krajem na świecie, którego sieć informatyczna jest całkowicie niedostępna dla systemów kontroli, takich jak kontrowersyjny amerykański Echelon. Amerykanie bowiem monitorowali w latach 1995-1998 watykańską dyplomację. Nie wiadomo dokładnie, kiedy i na jakiej podstawie Stolica Apostolska zorientowała się, że jest szpiegowana, w którymś jednak momencie podjęto środki, które sprawiają, że jej system łączności zdolny jest oprzeć się każdej próbie ingerencji. Zaszyfrowane są zarówno watykańskie telefony - tak wewnątrz państwa, jak i w połączeniach międzynarodowych - jak również poczta elektroniczna. Rzecznik papieski Joaquin Navarro-Valls ujawnił, że dzięki specjalnym zabezpieczeniom watykańska sieć jest niedostępna dla nikogo, nie wyłączając - jak podkreślił - amerykańskiej National Security Agency, zarządzającej wspomnianym Echelonem27.

Niemniej nie ustrzeżono się przed bardziej lub mniej udanymi próbami ataków hakerów na stronę internetową Watykanu28. Jak do tej pory nie zdołali jednak wyrządzić żadnych szkód. Hakerzy, należący do znanej brazylijskiej grupy "Crimeboys", usiłowali włamać się na stronę Watykanu. Wybrali jednak do tego zły moment, gdyż w tym czasie była ona akurat aktualizowana, a dzięki temu zabezpieczona. O godz. 8.00 strona Watykanu była znów dostępna. Była to kolejna próba wdarcia się na watykańskie strony. Ostatnio próbowano włamać się na strony internetowe Komitetu Centralnego Roku Jubileuszowego 2000. Hakerzy nie ominęli także stron Radia Watykan. W kilka godzin po nadaniu przez tę rozgłośnię papieskiego Orędzia na XXXV Światowy Dzień Komunikacji Społecznej, w którym Papież zachęcał chrześcijan do posługiwania się bez obaw internetem dla szerzenia wiedzy religijnej, hakerzy włamali się do Internetu tej rozgłośni29.

Do nielicznych udanych ataków hakerskich należał atak wirusem poprzez pocztę elektroniczną w roku 2000. Wirus wówczas przeniósł się do niektórych łączących się z nim redakcji - agencji prasowych, prasy, radia i telewizji w różnych krajach świata. Było to umyślne działanie hakerów - anonimowych piratów internetowych. Awaria została w krótkim czasie naprawiona. Był to pierwszy udany atak na system komputerowy Stolicy Apostolskiej30.

Podsumowanie

Watykan jest uważnym obserwatorem wydarzeń dziejących się na scenie nowych technologii komunikacyjnych. Wyrazem tego jest początkowe zainteresowanie wynalazkiem Marconiego, aż po działalność Radia Watykańskiego. Ostatecznie jednak w odniesieniu do internetu to Jan Paweł II zadecydował o wykorzystaniu tej technologii w głoszeniu Ewangelii i zacieśnieniu więzów jedności z Kościołami na całym świecie. Jednocześnie uznał to narzędzie za zdolne przybliżyć Kościół, jego nauczanie, historię i współczesność oraz misję, jaką ma do spełnienia, mieszkańcom całego globu. Stąd kolejne decyzje, na mocy których w rzeczywistości wirtualnej zostały udostępnione dziedzictwo historyczne oraz najnowsze nauczanie papieskie. Należy oczekiwać, że Watykan poza wirtualnym otwarciem murów dalej będzie rozwijał ideę dialogu ze światem, szczególnie niewierzącym, religii niechrześcijańskich, oraz podtrzymywał i pogłębiał więzy jedności z kościołami rozproszonymi i prześladowanymi, żyjącymi w małych enklawach na obszarze innych niechrześcijańskich wyznań. Podjęte pozytywne decyzje co do możliwości studiowania teologii online (przykład Instytutu Teologicznego w Barcelonie) pozwalają przypuszczać, że tak cenione w Kościele nauczanie stacjonarne, oparte na bezpośrednim fizycznym spotkaniu osób, będzie dywersyfikowane, a przynajmniej wzbogacane nauczaniem komplementarnym.

Bibliografia

  • Benedykt XVI. Polska nie może utracić swojego chrześcijańskiego dziedzictwa. Przesłanie do pierwszej grupy biskupów polskich. Wiadomości KAI 2005 nr 48 (714) s. 26-27.
  • Castells M., Galaktyka Internetu Poznań 2003.
  • Chałupniak R., Środki dydaktyczne w katechetycznym procesie nauczania - uczenia się, Kat 50:2006 nr 1 s. 78-80.
  • Cwalina W., Oni żyją! Psychologiczne aspekty tworzenia wirtualnych osobowości [w]: Internet i nowe technologie ku społeczeństwu przyszłości, Red. T. Zasępa. Lublin 2001 s. 87-92.
  • Cwalina W., Generacja Y - ponury mit czy obiecująca rzeczywistość? W: Internet - fenomen społeczeństwa informacyjnego. Red. T. Zasępa. Lublin 2001 s. 29-42.
  • Jan Paweł II. Adhortacja Christifideles laici. Warszawa 1989.
  • Jan Paweł II. Encyklika Redemptoris missio. W: Encykliki Ojca świętego Jana Pawła II. Kraków 1996 s. 511-616.
  • Jan Paweł II. Adhortacja Ecclesia in Europa. Kraków 2003.
  • Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu. Etyka w reklamie. L'OR 18:1997 nr 11 s. 40-46.
  • Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu. Etyka w środkach społecznego przekazu. L'OR 2001 nr 4 (232) s. 48-56.
  • Paweł VI. Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi. W: Encykliki. Warszawa 1981 s. 180-218.
  • Zasępa T. Red. Internet - fenomen społeczeństwa informacyjnego. Lublin 2001.
  • Zasępa T. Red. Internet - nowe technologie ku społeczeństwu przyszłości. Lublin 2003.

INFORMACJE O AUTORZE

RYSZARD PODPORA
Autor jest doktorem, nauczycielem akademickim Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Jest współtwórcą i sekretarzem Rady Naukowej ds. teologicznego i pastoralno-katechetycznego wykorzystania internetu Rady Wydziału Teologii; sekretarzem Instytutu Teologii Pastoralnej KUL. Pracuje w Katedrze Katechetyki Integralnej Wydziału Teologii. Od 15 lat podejmuje badania nad wykorzystaniem multimediów w katechetycznej pracy Kościoła, w tym problematykę zdalnego nauczania i uczenia się w środowisku uczelni katolickich i na obszarze katechetycznym. Organizator konferencji na ten temat w latach 2005-2007. W dziedzinie wykorzystania internetu w dydaktyce katechetycznej jest autorem pierwszej w Polsce książki pt.: E-learning w katechetyce formalnej (Lublin 2006).

 

Komentarze

Nie ma jeszcze komentarzy do tego artykułu.

dodaj komentarz dodaj komentarz

Przypisy

1 22 mln wizyt na watykańskiej stronie internetowej, www.kai.pl, 3 lutego 2004 r.

2 Zapytana, dlaczego na stanowisko kierownika tej operacji została powołana zakonnica, s. Judyta odpowiada: Technologia winna posiadać wymiar duchowy. Zakonnica w watykańskim Internecie, www.kai.pl, 23 lipca 1999 r.

3 Watykan: sukces komputerowej inicjatywy, www.kai.pl, 29 grudnia 1995 r.

4 Pierwsze wpisy były nader ciekawe. To fantastyczne, że Watykan jest online w Webie, bo już był czas na to. Moje tegoroczne Boże Narodzenie było ultraspecjalne, ponieważ mogłem przeczytać papieskie orędzie - pisze Mike ze Stanów Zjednoczonych. Ktoś prosi o modlitwę w intencji chorej na raka dziewczynki, kto inny gratuluje Papieżowi wspaniałego orędzia. Jest także wiele życzeń powrotu do zdrowia dla Jana Pawła II. Sarah podaje przepis na szybkie wyzdrowienie: pić dużo wody i rosół z kury. Ktoś z Tajwanu zwraca uwagę na błąd ortograficzny w chińskim przekładzie orędzia. Korespondenci proszą o inne dokumenty Papieża. Ktoś z Australii proponuje, by poczta elektroniczna mogła służyć w dyskusji teologicznej. Pewna kobieta ze Stanów Zjednoczonych prosi o nazwisko seminarzysty, który w czasie pasterki u św. Piotra potknął się i rozsypał hostie; chce go zapewnić, że Papież nie był zły z tego powodu, lecz się uśmiechnął. Są wreszcie prośby o informacje na temat Kurii Rzymskiej i państwa-miasta watykańskiego. Watykan: sukces komputerowej..., jw.

5 22 mln wizyt ... jw.

6 Tamże.

7 Jesienią nowa strona internetowa Stolicy Apostolskiej, www.kai.pl, 2 maja 2006 r.

8 Nagroda Webby przyznawana jest przez Międzynarodową Akademię Sztuki i Nauk Komputerowych i należy do najbardziej prestiżowych wyróżnień za techniczne i twórcze dzieła powstające w internecie. W jury nagrody zasiadają m. in. Francis Ford Coppola, wybitny amerykański reżyser filmowy, David Bowie, angielski piosenkarz rockowy. Prawo głosu ma także jedna z największych gazet amerykańskich "The New York Times". Ponadto, przyznawana jest również nagroda publiczności (The People's Voice Award). Każdy użytkownik internetu może wytypować do nagrody swoją ulubioną stronę pod adresem: www.webbyawards.com.... Internetowa strona watykańska nominowana do internetowego "Oskara", www.kai.pl, 30 maja 2002 r.

9 Od dziś wirtualnie można zwiedzać Muzea Watykańskie, www.kai.pl, 24 czerwca 2003 r.

10 Najważniejsze teksty katolickiej nauki społecznej - w Internecie, www.kai.pl, 13 lipca 2003 r.

11 Watykan otworzył stronę internetową na Rok Święty 2000, www.kai.pl, 22 lutego 1999 r.

12 Bp Spital: Internet nie jest narzędziem ewangelizacji, www.kai.pl, 11 marca 1996 r.

13 Tamże.

14 Watykan wydał kilka ważnych dokumentów dotyczących internetu: Jan Paweł II, Orędzie na XXIV Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, Misja Kościoła w erze komputerów, "L'osservatore Romano" 1990, nr 1, wyd. polskie, s. 1 i 3; Jan Paweł II, Rozgłaszajcie to na dachach: ewangelia w epoce globalnej komunikacji, Orędzie Ojca Świętego Jana Pawła II na XXXV Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu 2001, www.opoka.org.pl, 19 stycznia 2007 r.; Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Etyka w środkach społecznego przekazu, "L'osservatore Romano" 2001, nr 4 (232), wyd. polskie, s. 48-56; Jan Paweł II, Orędzie na 36. Światowy dzień Środków Społecznego Przekazu, Internet: nowe forum głoszenia Ewangelii, "L'osservatore Romano" 2002, nr 4, wyd. polskie, s. 6-7; Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Kościół a Internet, Watykan 2002, s. 13-15; Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Etyka w Internecie, Katolicka Agencja Informacyjna 2002, nr 11 (520), s. 31-34; Jan Paweł II, List Apostolski, Szybki rozwój, Katolicka Agencja Informacyjna 2005, nr 9 (675), s. 23-25.

15 Watykan: Kościół musi zrozumieć Internet,www.kai.pl, 28 luty 2002.

16 Jan Paweł II, Orędzie na 36. Światowy dzień Środków Społecznego Przekazu, Internet: nowe forum głoszenia Ewangelii, "L'osservatore Romano" 2002, nr 4, wyd. polskie, s. 6-7.

17 Watykan: Kościół w Internecie nie podlega cenzurze, www.kai.pl, 27 kwietnia 1997 r.

18 Zakonnica w watykańskim Internecie..., jw.

19 Watykańska sieć informatyczna najlepiej strzeżona przed systemami szpiegowskimi, www.kai.pl, 21 czerwca 2001 r.

20 Jan Paweł II nawołuje do krytycznej postawy wobec Internetu, www.kai.pl, 23 września 1999 r.

21 Tamże.

22 Watykan: po raz pierwszy dokument papieski rozesłany zostanie przez Internet, www.kai.pl, 19 listopada 2001 r.

23 Wydarzenie to niestety nie komentowano przychylnie. Konieczne było wystąpienie zastępcy biura dyrektora prasowego Stolicy Apostolskiej, księdza Ciro Benedettini. Mówił on m.in.: "Sobotni telemost Watykan-Moskwa nie był zakamuflowaną wizytą Jana Pawła II w stolicy Rosji". Watykan: telemost nie był zakamuflowaną wizytą Papieża w stolicy Rosji. www.kai.pl, 4 marca 2002 r.

24 Rosja: Papież spotka się z wiernymi za pośrednictwem Internetu, www.kai.pl, 26 lutego 2002 r.

25 Życzenia dla Benedykta XVI przez Internet, www.kai.pl, 21 kwietnia 2005 r.

26 Gwardia Szwajcarska szuka kandydatów przez Internet, www.kai.pl, 16 maja 2001 r.

27 Watykańska sieć informatyczna najlepiej strzeżona..., jw.

28 Watykan: hakerzy zaatakowali stronę internetową Watykanu, www.kai.pl, 27 stycznia 2001 r.

29 Tamże.

30 Watykan: wirus zaatakował pocztę elektroniczną Komitetu Wielkiego Jubileuszu, www.kai.pl, 15 listopada 2000 r.