Wprowadzenie

W artykule przedstawiono rozważania na temat wykorzystania dyskusji asynchronicznej w ramach kursu stacjonarnego. Analiza opiera się na studium przypadku kursu realizowanego na Uniwersytecie Łódzkim. Autor podejmuje próbę oceny efektywności dydaktycznej dyskusji asynchronicznej wykorzystanej w prowadzonych ćwiczeniach. Przedstawiona analiza dowodzi, że forum dyskusyjne może stanowić korzystny i atrakcyjny dla studentów, a jednocześnie łatwy do wykorzystania, dodatek do zajęć stacjonarnych. Ich wdrożenie wymaga jednak wcześniejszego przygotowania z uwzględnieniem specyfiki tych narzędzi.

Kultura w organizacji

Niniejsze opracowanie podejmuje temat wykorzystania narzędzi dyskusji asynchronicznej jako dodatku do kursu stacjonarnego. Bezpośredniej motywacji do poruszenia tego zagadnienia dostarczyły autorowi własne doświadczenia związane z wykorzystaniem forum dyskusyjnego w ramach ćwiczeń z przedmiotów wykładanych na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Poprzez analizę przebiegu i wyników tych kursów autor pragnie określić, jakie metody pracy z tymi narzędziami mogą pozwolić na osiągnięcie najlepszych wyników dydaktycznych. Artykuł zorganizowano w następujący sposób: na wstępie opisano przedmiot analizy, następnie przedstawiono studium przypadku. Kolejna część zawiera próbę oceny efektywności zajęć z wykorzystaniem forum dyskusyjnego. W podsumowaniu zamieszczono wnioski dotyczące wykorzystania forum internetowego w zajęciach ze studentami.

Narzędzia typowe dla e-learningu mogą z powodzeniem uzupełniać tradycyjne zajęcia. Zastosowanie zadań internetowych jest pozytywnie oceniane przez studentów, a jednocześnie stwarza okazję do przyzwyczajania studentów do pracy z komputerami i internetem. Przebieg eksperymentalnych zajęć wspomaganych internetowo opisał m.in. Z. Osiński¹. Do pozytywnych efektów wykorzystania internetu zaliczył on zwiększenie aktywności studentów, zmotywowanie ich do samodzielnego poszukiwania materiałów w sieci, zwiększenie kompetencji informatycznych studentów. Pozytywnie ocenili eksperyment także sami studenci. Z drugiej jednak strony, autor artykułu wyraził pogląd, że wspomaganie internetowe nie zwiększyło stopnia przygotowania studentów do zajęć, ani nie doprowadziło do znacznego poszerzenia nabytej przez nich wiedzy. Przyznał natomiast, że studenci byli bardziej aktywni oraz lepiej przygotowani do kolokwium zaliczeniowego.

Autor artykułu postanowił wykorzystać internet do stworzenia studentom możliwości prowadzenia dyskusji na forum. Dyskusja asynchroniczna miała być elementem aktywizacji studentów w poznawaniu treści przedmiotu, zgodnie z zasadami metodyki przytaczanymi na przykład przez H. Tuzuna². Zamiarem autora było stworzenie warunków dla nauki zgodnej z kognitywistycznym podejściem, według którego studenci nie powinni być biernymi odbiorcami informacji przekazywanych przez prowadzącego, ale aktywnie poszukiwać wiedzy i nowych umiejętności. Jakie jednak konkretnie zalety - z punktu widzenia efektywności kształcenia - ma wykorzystanie forum internetowego?

Po pierwsze, dyskusja asynchroniczna wymaga od studentów aktywności. Muszą oni zaangażować się zarówno w napisanie wiadomości, jak i w przeczytanie listów zamieszczonych przez innych. Są oni tym bardziej motywowani do przemyślenia swoich wypowiedzi, że będą one przez długi czas widoczne także dla pozostałych studentów i będą podlegały ich krytyce³. Ponadto, w przeciwieństwie do dyskusji prowadzonej podczas wykładu lub ćwiczeń, nie występują tutaj negatywne efekty presji czasu oraz obawy przed bezpośrednią reakcją grupy. Każdy student ma możliwość dokładnego przemyślenia swojej wypowiedzi, co może zwiększyć aktywność studentów niechętnych do odzywania się w trakcie tradycyjnych zajęć⁴. Po trzecie, swoboda wypowiedzi pozwala na odniesienie nabywanej wiedzy do znanych studentom kontekstów. W ten sposób nowa wiedza łączy się z dotychczasową, co umożliwia osiągnięcie wyższej skuteczności nauczania.

Opis przypadku

Autor podjął próbę zastosowania forum internetowego jako elementu ćwiczeń w ramach dwóch przedmiotów wykładanych na kierunku stosunki międzynarodowe na Uniwersytecie Łódzkim. Po raz pierwszy zaproponował wykorzystanie forum studentom II roku, uczęszczającym na zajęcia ćwiczeniowe z przedmiotu Międzynarodowe Transakcje Gospodarcze. Kurs ten dotyczył przede wszystkim dokumentów i procedur handlu zagranicznego. W kolejnym semestrze, w ramach zajęć z Międzynarodowej Integracji Gospodarczej, rozszerzono ofertę internetowych narzędzi i założono serwis kursu w systemie e-learningowym uniwersytetu - e-Campus⁵. O ile w poprzednim przypadku studenci mieli dostęp do forum internetowego oraz strony internetowej z podstawowymi informacjami, to w kolejnym semestrze mogli już korzystać z pełnego wachlarza narzędzi typowych dla platform e-learningowych.

Pierwsze próby wykorzystania forum internetowego zakończyły się całkowitym niepowodzeniem. W założeniu forum miało służyć dwóm celom: ułatwieniu kontaktu studentów z prowadzącym oraz umożliwieniu studentom wspólnego poszukiwania rozwiązań problemów, które pojawiały się w trakcie zajęć. Jednak w kontaktach z prowadzącym studenci nadal preferowali użycie poczty internetowej, mimo zachęt do używania forum, które stanowiłoby swego rodzaju listę odpowiedzi na najczęściej stawiane pytania. Nie zadawali również pytań odnośnie studiów przypadków, lecz sami wykonywali pracę, bez konsultacji z prowadzącym oraz innymi studentami poprzez forum. Natomiast problemy związane z egzaminem zaczęły zajmować studentów dopiero tuż przed sesją, kiedy i tak było już za późno na wspólne poszukiwanie ich rozwiązań.

Doświadczenia poprzedniego kursu dobitnie pokazały, że studentów należy zobowiązać do użycia forum internetowego, żeby w ogóle z niego skorzystali. Podobnie wskazuje również literatura przedmiotu. W związku z tym podczas projektowania kolejnego kursu, tym razem ćwiczeń do wykładu Międzynarodowa Integracja Gospodarcza, prowadzący stworzył punktowy system zaliczenia, w którym jedną ze składowych była aktywność na forum⁶. Każdy student otrzymał konto w systemie e-Campus, więc od razu mógł zalogować się do serwisu kursu i zacząć go wykorzystywać. Jednak pomimo jasnego przedstawienia warunków zaliczenia i łatwego dostępu do forum, studenci ociągali się z pierwszym zalogowaniem, nie wspominając już o rozpoczęciu dyskusji. Konieczne okazało się uświadomienie im, że prowadzący dysponuje statystykami ich aktywności, oraz wprowadzenie jako jednej z punktowanych prac domowych wpisania listu na forum. Od tego momentu nowe wypowiedzi pojawiały się dość regularnie. Zarówno liczba wejść na forum, jak i liczba wejść do serwisu w ogóle, wykazywały podobne tendencje zmian w czasie (co wydaje się świadczyć, że studenci wchodzili do serwisu głównie po to, by korzystać z forum). Po początkowym nagłym wzroście, liczba odwiedzin spadała, by ponownie wzrosnąć tuż przed zaliczeniami.

Rysunek 1. Liczba wejść do serwisu kursu w trakcie semestru

Źródło: opracowanie własne

Studenci nie byli zobowiązani do dyskusji na forum na określony (narzucony przez prowadzącego) temat, za wyjątkiem wspomnianej pracy domowej. W założeniu forum miało być ich własną przestrzenią, w której prowadzący funkcjonowałby raczej jako gość i osoba utrzymująca porządek niż nadzorca. Rzeczywiście, prowadzący nie stwierdził konieczności moderowania wypowiedzi ani wpływania na dyskusję - przez cały okres trwania kursu zamieścił tylko parę wiadomości na forum studentów. Wydaje się jednocześnie, że zachęcanie studentów do podjęcia zaproponowanych przez prowadzącego tematów nie przynosiło rezultatu. Nie zastosowali się oni nawet do instrukcji, która wyświetlała się na pierwszej stronie forum i informowała, że wszystkie grupy powinny prowadzić dyskusję na jednym, wspólnym forum. Założono jednak także fora poszczególnych grup, na wypadek, gdyby studenci chcieli się porozumieć w sprawach "pozamerytorycznych" (o czym też wspomniano w instrukcji). Studenci od początku zaczęli wpisywać wiadomości w forach grupy, niezgodnie z instrukcją.

Punkty za wypowiedzi były przyznawane w prosty sposób: za każdą merytoryczną wypowiedź student otrzymywał jeden punkt. Prowadzący jednocześnie zachował sobie prawo do przyznania większej liczby punktów, jeśli uznałby wypowiedź za szczególnie wartościową. Studentom zapowiedziano także, że mogą otrzymać 10 punktów za zainicjowanie na forum nowego tematu dyskusji (wątku), jego skuteczne prowadzenie i nadzorowanie. Jednak choć możliwość otrzymania premii punktowej stanowiła pewną motywację dla studentów do rozpoczynania nowych dyskusji, żadnemu z nich nie udało się dobrze zarządzać wątkiem. Nie powiodły się także próby wywołania na forum dyskusji o pracach semestralnych na etapie, gdy one powstawały. Studenci nie chcieli wymieniać się na forum literaturą i poradami odnośnie przygotowania prac.

W ankiecie oceniającej zajęcia, która tym razem składała się także z pytań zamkniętych, studenci przyznali sposobowi przeprowadzenia kursu ocenę dobrą. Pozytywne opinie zebrało także forum internetowe. Mimo wyrażanych w trakcie zajęć negatywnych ocen niektórych studentów, okazało się, że w opinii większości studentów dyskusja na forum była ciekawa, pożyteczna i nie wymagała za dużo pracy.

Rysunek 2. Opinie studentów o forum internetowym, na podstawie kwestionariusza

Źródło: opracowanie własne

Ocena ex post dyskusji na forum

Podejmując próbę dokonania oceny pracy studentów na forum internetowym, stajemy przed poważnym problemem metodologicznym. Jak bowiem określić, czy prowadzona dyskusja pogłębiła zrozumienie problematyki zajęć wśród studentów, a także czy pomogła w osiągnięciu zakładanych celów kursu? Odpowiedzi na te pytania możemy szukać w wynikach osiąganych przez studentów w różnym stopniu korzystających z narzędzi internetowych. Największe możliwości analizy stwarzałoby porównanie wyniku kursów prowadzonych metodą tradycyjną z tymi, w których wykorzystano narzędzia asynchroniczne⁷. W naszej sytuacji możliwe jednak było jedynie wykonanie analizy wyników studentów jednego kursu, w jednym semestrze.

Spośród 42 studentów, którzy w terminie zaliczyli przedmiot (ponieważ kurs był prowadzony w semestrze zimowym, studenci rozliczający się w cyklu rocznym nie byli zmotywowani do terminowego zaliczania), 13 nie uczestniczyło w forum w ogóle, 10 w ograniczonym stopniu, zaś pozostałych 19 osób - często. W związku z taką różnorodnością postaw studentów możliwe było przeprowadzenie analizy statystycznej związku pomiędzy aktywnością na forum a wynikami uzyskanymi przez studentów w ramach pozostałych trzech kryteriów zaliczenia: kolokwium w połowie semestru, wykonanych pracach domowych oraz końcowej pracy pisemnej. Ze względu na niejednorodność rozkładu aktywności na forum studentów podzielono na trzy grupy wymienione powyżej, przy czym granicę między studentami zabierającymi głos często i rzadko ustalono na poziomie 5 punktów. Rozkład wyników tych trzech grup w pozostałych kryteriach zaliczenia obrazuje poniższy wykres. Widać na nim pozytywną zależność między wykorzystaniem forum a uzyskanymi wynikami studentów.

Rysunek 3. Wyniki studentów w zależności od aktywności w forum

Źródło: opracowanie własne

Wyniki intuicyjnie zaobserwowane na wykresie potwierdziły wskaźniki analizy wariancji przedstawione w poniższej tabeli. Analiza wieloraka wykazała ponad 95-procentową istotność poziomu aktywności na forum dla wyników osiągniętych w pozostałych kategoriach. Studenci, którzy aktywnie uczestniczyli w forum, charakteryzowali się lepszymi wynikami niż pozostali. Najgorsze wyniki uzyskiwali studenci niewypowiadający się na forum w ogóle.

Tabela 1. Wyniki wielowymiarowej analizy wariancji⁸

	T. Wilksa	F	p
Wyraz wolny	0,004755	2581,529	0,000000
forum_kategorie	0,716848	2,234	0,049081

Źródło: opracowanie własne
Analizę pogłębiono poprzez porównanie wyników testów jednej zmiennej. Okazało się, że choć ogółem studenci aktywni na forum otrzymywali lepsze wyniki, to związek ten w analizie jednej zmiennej okazuje się być nieistotny dla wyników końcowej pracy pisemnej.

Tabela 2. Wyniki analizy wariancji w rozbiciu na analizę poszczególnych zmiennych

Źródło: opracowanie własne

* Wyjaśnienia symboli: DF - stopnie swobody, SS - suma kwadratów odchyleń od średniej w całej próbie, MS - suma kwadratów wewnątrz grup, F - statystyka testu, prawdopodobieństwo odrzucenia prawdziwej hipotezy zerowej.

Podsumowując wyniki analizy wariancji, możemy stwierdzić, iż studenci aktywni na forum osiągali lepsze wyniki w pozostałych zadaniach. Podobne wnioski otrzymano na bazie nieparametrycznego badania korelacji rang Spearmana. Jednak nie określono jednoznacznie kierunku związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy aktywnością a pozostałymi wynikami. Być może o wyższej aktywności na forum decydowała sumienność studentów, a nie odwrotnie. Hipotezę taką zdaje się po pierwsze popierać obserwacja, że aktywni studenci otrzymywali lepsze oceny z kolokwium przeprowadzonego w połowie semestru. Na wyniki tego kolokwium raczej nie mogły jeszcze wpłynąć pozytywne efekty forum. Po drugie, osoby aktywne na forum oddały też większą liczbę prac domowych, co może świadczyć o tym, że forum ich motywowało, czy też rozbudzało ich zainteresowanie przedmiotem, lecz może także być wyrazem ich ogólnie sumiennego podejścia do studiów. W obydwu przypadkach to dobre wyniki studentów mogły mieć wpływ na ich aktywność na forum, a nie odwrotnie. Z drugiej strony jednak wyniki prac pisemnych nie były istotnie związane z żadnym z pozostałych kryteriów zaliczenia. Trudno zatem wyrokować o kierunku zależności.

Wobec niemożności określenia kierunku związku przyczynowo-skutkowego w oparciu o analizę wyników osiąganych przez studentów, konieczne stało się przeprowadzenie analizy samego forum. Analiza ta miała pozwolić na stwierdzenie, czy treści wymieniane przez studentów miały szansę wpłynąć pozytywnie na wyniki studentów? Oczywiście pojawił się tutaj podstawowy problem określenia, jakiego typu dyskusja wpływa pozytywnie na wyniki. Różne metody analizy opisywane są w literaturze, lecz wszystkie wiążą się z koniecznością arbitralnego kodowania wypowiedzi studentów⁹. Na potrzeby przypadku ograniczono się do oceny zbieżności tematycznej dyskusji z materiałem kursu. W tym celu wątki dyskusji zostały podzielone pod względem ich zbieżności z tematyką zajęć na dwie grupy: zbieżne i rozbieżne. Analiza wariancji wykazała wyraźny, pozytywny związek pomiędzy zbieżnością tematyki z zajęciami a liczbą osób czytających i odpowiadających na daną wiadomość. Jednocześnie listy "nie na temat" dotyczyły zazwyczaj spraw polskiej polityki w okresie powyborczym i nie zakłócały ogółu dyskusji. Podsumowując, uzasadnione jest stwierdzenie, że dyskusja na forum była zbieżna z tematyką zajęć.

Podsumowanie

Przedstawiona analiza wydaje się zachęcać do stosowania dyskusji asynchronicznej jako elementu ćwiczeń stacjonarnych. Dyskusja na forum zyskała aprobatę studentów i była związana z ich lepszymi wynikami. Co więcej, choć studenci sami wybierali tematy do dyskusji, skutecznie utrzymywali zbieżność z tematyką kursu. Otwartym pozostaje jednak pytanie, jak osiągnąć jeszcze lepsze wyniki w pracy ze studentami oraz jak zwiększyć poziom ich uczestnictwa w forum internetowym? Odpowiedź może leżeć w bliższym związaniu dyskusji z przebiegiem zajęć i narzucaniu przedmiotu dyskusji (jeśli nie tematu) studentom¹⁰. Przykładowo, możliwe jest zadanie studentom do przeczytania w domu określonej lektury, a później zobowiązanie ich do przeprowadzenia dyskusji na jej temat na forum. W takiej sytuacji prowadzący może sam założyć odpowiedni wątek. Jednak należy wówczas zwrócić baczną uwagę na sformułowanie problemu, gdyż od niego zależy motywacja studentów do uczestniczenia w dyskusji. Trudno jednak przewidzieć, czy takie działanie nie spotka się z silnym oporem studentów, którzy najwyraźniej cenią sobie możliwość swobodnej wypowiedzi.

Opisane doświadczenia wskazują, iż studenci doceniają możliwość autonomicznej pracy w ramach ćwiczeń. W opinii autora, forum internetowe stanowi proste narzędzie umożliwiające studentom samodzielną dyskusję i analizę treści przedmiotu. Jednak wprowadzenie tego narzędzia do nauczania wymaga włączenia aktywności w dyskusji internetowej do kryteriów zaliczenia. Choć ścisłe administrowanie forum nie okazało się konieczne, pożytecznym może okazać się także bezpośrednie związanie dyskusji z problemami poruszanymi na zajęciach.

Bibliografia

• B.P. Beaudin, Keeping Online Asynchronous Discussions on Topic, "Journal of Asynchronous Learning Networks" 1999, tom 3 (2), s. 41-53.
• K.A. Meyer, Evaluating Online Discussions: Four Different Frames Of Analysis, "Journal of Asynchronous Learning Networks" 2004, tom 8 (2), s. 101-113.
• K.A Meyer, Face-To-Face Versus Threaded Discussions: The Role Of Time And Higher-Order Thinking, "Journal of Asynchronous Learning Networks" 2003, tom 7 (3), s. 55-64.
• M.H. Rossman, Successful Online Teaching Using An Asynchronous Learner Discussion Forum, "Journal of Asynchronous Learning Networks" 1999, tom 3 (2), s. 91-97.
• S.B. Wegner, K.C. Holloway, E.M. Garton, The Effects of Internet-Based Instruction on Student Learning, "Journal of Asynchronous Learning Networks" 1999, tom 3 (2), s. 98-106.

Netografia

• L.D. Bendixen, K. Hartley, A. Spatariu, Defining and Measuring Quality in Online Discussions, "The Journal of Interactive Online Learning" [online] 2004, tom 2 (4), http://www.ncolr.org/jiol/issues/.
• G. Grogan, Can asynchronous online discussions be designed to produce meaningful learning?, http://elearningeuropa.info [online], [19.12.2005].
• Z. Osiński, E-learning na studiach dziennych - wnioski z eksperymentu, "e-mentor" [online] 2004, nr 4 (6).
• S.L. Piezon, R.L. Donaldson, Online Groups and Social Loafing: Understanding Student-Group Interactions, "Online Journal of Distance Learning Administration" [online] 2005, tom 8 (4), http://www.westga.edu/%7Edistance/jmain11.html.
• H. Tuzun, Metodyka kształcenia online, "e-mentor" [online] 2004, nr 2 (4).