Społeczeństwo oparte na wiedzy i informacji

W skali globalnej, regionalnej i lokalnej doświadczamy przemian, które kształtują nowy typ społeczeństwa opartego na wiedzy i informacji. W takim społeczeństwie inwestowanie w edukację staje się głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego i postępu społecznego. Najbardziej efektywne wsparcie rozwoju gospodarczego ma miejsce tam właśnie, gdzie system edukacyjny pomaga tworzyć i podtrzymywać kapitał społeczny pozostający w istotnym związku z rozwojem gospodarczym. Mając na uwadze fakt, iż przełom cywilizacyjny, jakiego doświadczamy, spowodowany jest rosnącą rolą nauki i edukacji, można postawić stwierdzenie, iż podstawowym zasobem epoki postindustrialnej, epoki społeczeństwa uczącego się jest wiedza w istotnym stopniu określająca jakość kapitału społecznego.

W kontekście tych wyzwań współczesności podstawę realizacji gospodarki opartej na wiedzy stanowi kształcenie ustawiczne. Jako wymóg cywilizacyjny staje się ono jedną z najczęściej podejmowanych w społecznych debatach kwestii edukacyjnych, tak na poziomie europejskim, jak i narodowym czy też regionalnym.

Kluczową rolę edukacji permanentnej we współczesnym świecie oddają w pełni, podkreślane w raporcie Międzynarodowej Komisji UNESCO do spraw Edukacji dla XXI wieku, aspekty kształcenia zawierające się w hasłach:

• uczyć się aby wiedzieć,
• uczyć się aby działać,
• uczyć się aby żyć wspólnie z innymi,
• uczyć się aby być.

Według autorów cytowanego raportu edukacja w ciągu całego życia prowadzi do społeczeństwa, w którym otwierają się różne możliwości kształcenia zarówno w szkole, jak i w życiu gospodarczym, społecznym oraz kulturalnym, w związku z czym istnieje konieczność rozwijania alternatyw edukacyjnych zorientowanych na kształcenie nie tylko dla potrzeb ekonomii. Wskazuje się dzisiaj na doniosłość edukacyjnych aspektów szerokiego uczestnictwa w życiu społecznym, bowiem kształcenie ustawiczne jest całościową koncepcją leżącą u podstaw bezustannego rozwoju naukowego, społecznego i ekonomicznego. Jego celami są, jak podkreśla Hamburg Declaration for the Future (1997), m.in. rozwój autonomii i poczucia odpowiedzialności poszczególnych ludzi i społeczeństw, wzmocnienie umiejętności uczestniczenia w procesach transformacyjnych w ekonomii, w życiu społecznym i kulturalnym. Osiągnięcie tych celów możliwe jest dzięki promowaniu kształcenia ustawicznego, jako integralnej koncepcji uczenia się przez całe życie nie tylko w obrębie struktur państwowych, w zinstytucjonalizowanym systemie kształcenia, lecz także w zakładach pracy, organizacjach pozarządowych i innych typach organizacji.

Kształcenie ustawiczne

Kształcenie ustawiczne ma związek przede wszystkim z globalnym dostępem do informacji i wiedzy bez względu na czas i przestrzeń. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne sprawiają, że możemy uczyć się w każdym momencie, korzystając ze źródeł informacji w dowolnym miejscu na kuli ziemskiej. Zjawisko to ma także swoje ujemne konsekwencje - we współczesnym świecie osoby bez odpowiednich kompetencji, bez określonego kapitału nie tylko ekonomicznego, ale i kulturowego, bez dostępu do informacji lub pozbawione tzw. siły rynkowej stają się dotknięte w coraz wyższym stopniu marginalizacją spowodowaną bezrobociem, nieumiejętnością artykulacji własnych interesów, funkcjonalnym analfabetyzmem itp. zjawiskami społecznymi. Można powiedzieć, iż zarówno teoria, jak i praktyka kształcenia dorosłych potwierdza to, iż intencjonalne uczenie staje się czynnikiem różnicującym w coraz wyższym stopniu zdolności jednostek do dostosowania się do zmiennej rzeczywistości, zarówno środowiska pracy, jak i innych sfer życia społecznego. Globalizacja wprowadza głębokie zmiany w życiu codziennym i w obszarze pracy zawodowej, co wiąże się ze wzrastającą indywidualną odpowiedzialnością za jakość wykształcenia, posiadanej wiedzy i kompetencji. Można również powiedzieć, iż edukacyjne drogi dorosłych wiodące przez społeczne i zawodowe struktury w społeczeństwie uczącym się są w coraz wyższym stopniu podporządkowane wymaganiom rynkowym. Ta orientacja na rynek i rozwój gospodarczy określa szczególnie istotny obszar kształcenia ustawicznego aktualizującego się w społeczeństwie opartym na wiedzy, jakim jest kształcenie w przedsiębiorstwach, tzw. uczących się organizacjach, budujących kompetencje zawodowe i społeczne pracowników zarówno w oparciu o intencjonalne oddziaływania edukacyjne, jak i poprzez doświadczenie wypływające z codziennych działań. Podkreślić w tym miejscu należy znaczenie występującej konwergencji obszarów zainteresowań edukacji i przedsiębiorstw. Ozekiwania wobec form uczenia się związanych z doświadczeniem i eksperymentowaniem w procesie produkcji szczególnie mocno podkreślają rolę kształcenia ustawicznego, które "wzmacnia zderzenie między kulturami uczenia się w szkole i w pracy" (OECD, 2000). Jest to istotna cecha tego kształcenia wpisująca się w ogólny trend polegający na bezustannym rozmywaniu się granic między życiem zawodowym a okresem nauki, formalną i nieformalną edukacją. Do innych, ważnych z punktu widzenia wyznaczanego podejmowaną tu problematyką, cech kształcenia ustawicznego zalicza się także i to m.in.:

• że procesy uczenia się zachodzą w różnych miejscach, nie tylko w formach zorganizowanych przez system edukacji;
• wszyscy zatrudnieni muszą posiadać umiejętność samodoskonalenia się w różnych okolicznościach, traktować miejsce pracy jako instytucję edukacyjną;

• rozwój multimediów i rynku oprogramowania komputerowego wpływa w znaczny sposób na kształcenie;
• technologie informatyczne i cyfrowe stymulują kontakty między uniwersytetami i przedsiębiorstwami sektora ICT (Information and Communication Technology) w zakresie kształcenia na odległość na rynkach globalnych;
• instytucje kształcenia ustawicznego uelastyczniają odpowiedź na potrzeby rynku i kładą większy nacisk na wiedzę użyteczną i praktyczną; partnerstwo między uniwersytetami a biznesem i przemysłem ma decydujące znaczenie dla sukcesu ekonomii wiedzy (OECD, 2000, s. 59-61).

Polityka oświatowa

Obok tych globalnych trendów określających charakter i jakość kształcenia ustawicznego w zakresie tworzenia społeczeństwa uczącego się i gospodarki opartej na wiedzy istotne znaczenie ma polityka oświatowa formułowana na szczeblu europejskim, regionalnym, czy też narodowym. Zasady tej polityki podjętej przez niektóre państwa europejskie zostały omówione w wydanych w latach dziewięćdziesiątych raportach oświatowych takich jak m.in. Biała Księga (1995), raport J. Delorsa (1988) czy raport "Tworzenie Europy przez edukację" (1997). Raporty formułują zasady polityki oświatowej i rekomendacje również odnośnie roli edukacji zawodowej, podsystemu oświatowego reagującego najsilniej na zmiany w systemie społeczno-gospodarczym, szczególnie w obszarze zmian na rynku pracy. Istotne zadania wobec edukacji dotyczą w tym względzie przygotowania do wykonywania zawodów najpotrzebniejszych na rynku pracy, zmian relacji między kształceniem ogólnym i zawodowym, kształcenia kompetencji wielostronnych, umożliwiających rekwalifikację partnerstwa edukacyjnego między instytucjami oświatowymi a przedsiębiorstwami.

Wyzwania

Całościowe myślenie o systemie kształcenia formalnego i jego kontynuacji w postaci kształcenia ustawicznego jest obecne w refleksjach i debatach podejmowanych przez Unię Europejską i OECD. Wyzwania zewnętrzne, determinujące strategie edukacyjne określane w różnych dokumentach Rady Europy to obok globalizacji i internalizacji, także przeobrażenia rynku pracy. Gwarancja zatrudnienia na całe życie przestaje być możliwa, co powoduje konieczność kształcenia ustawicznego i nowej organizacji kształcenia. Do zadań priorytetowych w zakresie polityki edukacyjnej określonej na poziomie Unii Europejskiej należą w związku z tymi wyzwaniami:

• dostępność do edukacji w ciągu całego życia;
• dążenie do otwartego i elastycznego podejścia do edukacji, stwarzające
• przeciwdziałania marginalizacji;
• diagnozowanie potrzeb edukacyjnych rynku pracy (Biała Księga, 1995).

Wśród elementów istotnych dla stanowienia strategii rozwoju kształcenia ustawicznego - w perspektywie jego znaczenia dla tworzenia społeczeństwa uczącego się - na poziomie narodowym ważną rolę odgrywają analizy procesów przekształceń strukturalnych, rozwoju gospodarczego, kosztów i stosunków pracy, procesów związanych z akcesją do Unii Europejskiej, a także prognozy zatrudnienia i bezrobocia. Wyzwania dla kształcenia ustawicznego stanowią obok integracji ze strukturami Unii, także poprawę jakości i wzrost mobilności zasobów pracy, wyrównywanie szans edukacyjnych mieszkańców różnych regionów oraz zwiększenie dopasowania zawodowo - terytorialnego. Głównym celem Narodowej Strategii Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich jest osiągnięcie wyższego zaangażowania ludności w procesie pracy, zaś jego warunkiem koniecznym jest podwyższenie potencjału kwalifikacyjnego zasobów, wszelkie bowiem działania zorientowane na zwiększenie poziomu wykształcenia społeczeństwa sprzyjają rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy. Narodowa Strategia wskazuje na mechanizmy niezbędne dla realizacji tego typu celów, wśród których ważne jest różnicowanie ofert edukacyjnych ze względu na zmieniające się potrzeby społeczno-gospodarcze, indywidualizacja drogi edukacyjnej, dokształcanie i doskonalenie zawodowe przy utrzymaniu drożności, a także akredytacja programów i placówek kształcenia ustawicznego. Ważnymi elementami Strategii, odnoszącymi się do działań edukacyjnych obszarze instrumentów podażowych, jest rozwój działań prewencyjnych wobec osób bezrobotnych i zagrożonych bezrobociem, a także informacja o systemie edukacyjnym i prognoza popytu na siłę roboczą oraz planowanie działań zorientowanych na rozwój przedsiębiorczości. Mówiąc o znaczeniu strategii rozwoju kształcenia ustawicznego opracowanej na poziomie narodowym należałoby mocno zaakcentować wzrastające jego znaczenie jako wartości ponadresortowej. Proces uspołecznienia oświaty, a także wyzwania globalizacyjne i regionalne powodują to, że społeczna i gospodarcza rola kształcenia ustawicznego uwzględniona jest w różnorodnych dokumentach rządowych i resortowych, jako istotny czynnik warunkujący realizację zadań specyficznych dla tych resortów. Cele strategii rozwoju opracowanye na poziomie narodowym dotyczą m.in., jak jest ujęte implicite bądź explicite, niwelowania niekorzystnych z punktu widzenia spójności społeczno-gospodarczej kraju różnic pomiędzy regionami i wyrównywania ich szans rozwojowych, a także wspierania inicjatyw lokalnych i regionalnych promujących konkurencyjność, co przy zróżnicowaniach regionalnych popytu i podaży, dostępności oraz jakości kształcenia ustawicznego, a także zróżnicowaniach regionalnych rynku pracy nabiera szczególnego wymiaru.

Polityka regionalna

Polityka regionalna w zakresie roli kształcenia ustawicznego w procesie tworzenia społeczeństwa uczącego się i gospodarki opartej na wiedzy służy z kolei następującym celom:

• podnoszeniu kwalifikacji osób zatrudnionych, co sprzyjać będzie zwiększaniu konkurencyjności regionu m.in. przez działania zorientowane na transfer wysokich technologii do przedsiębiorstw w regionie;
• uzupełnianiu działań podejmowanych poprzez służby zatrudnienia w zakresie przeciwdziałania bezrobociu;
• wsparciu dla inicjatyw pozarządowych, samorządowych w zakresie pośrednictwa, doradztwa i szkoleń osób bezrobotnych.

Analiza kapitału ludzkiego w kontekście procesów transformacyjnych, zachodzących w wielu obszarach wykazuje, iż nie tyle wzrost gospodarczy, co zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny jest sposobem na rozwiązywanie problemów takich, jak m.in. bezrobocie, marginalizacja, nadmierne zróżnicowanie społeczne, w tym także nierówny dostęp do oświaty, które jawią się w wielu płaszczyznach. Spójność polityki społecznej i oświatowej, realizowanej na zróżnicowanych poziomach może zapewnić niezbędne warunki dla tworzenia kapitału ludzkiego, jako istotnego czynnika rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa uczącego się. Jego kształt i dynamikę określa w wysokim stopniu jakość kształcenia ustawicznego.

Bibliografia

Bibliografia

• Adult Education. The Hamburg Declaration. Agenda for the Future. CONFINTEA, UNESCO 1997.
• Biała księga kształcenia i doskonalenia się. Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa, Komisja Europejska1997.
• J. Delors: Edukacja. Jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.
• Growth, Competetivness, Employment. Proposal for European Commission, Brussels 1994.
• Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000 - 2006. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2000.
• Raport o rozwoju społecznym Polska 1998 - dostęp do edukacji. Centrum Analiz Społeczno - Ekonomicznych, Warszawa 1998.
• K. Przyszczypkowski, E. Solarczyk-Ambrozik, Strategia rozwoju oświaty w województwie wielkopolskim, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2002.